تالاب مرزي هورالعظيم

سومین نشست گروه مطالعاتی هیدروپلیتیک مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه روز چهارشنبه 29 اردیبهشت 1400 با عنوان «تالاب مرزي هورالعظيم؛ گذشته، اكنون و آينده» با ارائه و حضور مهندس جبار وطن فدا مدير كل سابق دفتر رودخانه‌هاي مرزي و منابع آب مشترك وزارت نيرو، دکتر قدیر نصری، رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و دکتر حسین ربیعی مدیر گروه مطالعاتی هیدروپلیتیک و جمعی از اساتید، پژوهشگران و دانشجویان برگزار شد.

آقای وطن فدا در زمینه موضوع جلسه سخنان خود را این گونه آغاز کرد؛ تالاب هورالعظیم یک تالاب مرزی است که خود بخشی از مجموعه تالاب‌های بین النهرین است. بنابراین بدون توجه به آن سوی مرز برداشت‌ها و مطالعات ما ناقص خواهد بود. در سال‌های اخیر، برخی پدیده‌ها مانند گرد و غبار؛ آتش سوزی در داخل هور و سیلاب بهار 98 سبب شده است در مورد تالاب هورالعظیم مطالب متفاوت و گاه متناقض مطرح شود که لازم است با نگاهی همه جانبه با توجه به گذشته و حال این تالاب مطالعاتی صورت گیرد که هم دید درستی به علاقه مندان بدهد و هم مورد استفاده کارگزاران و سیاست مداران باشد.

سد کرخه تاثیری در خشک شدن هورالعظیم ندارد

در رابطه با هورالعظیم هم ایران و هم عراق اقداماتی انجام داده‌اند که تاثیراتی داشته است. با علم به این مسئله هم‌ می‌توانیم موضوع را تبیین کنیم و هم سوء برداشت‌ها را بر طرف کنیم و در نهایت راهکارهایی ارائه دهیم.

مجموعه تالاب‌های بین النهرین سه هور از جمله هور الحمار، هور مرکزی که داخل عراق هستند و هورالعظیم است که بخشی از آن داخل عراق است و بخشی در ایران که به نام هور هویزه نیز شناخته‌ می‌شود. هورالعظیم 3076 کیلومتر وسعت دارد که به طور تقریبی یک سوم آن در داخل ایران قرار دارد و از رودخانه کرخه تغذیه‌ می‌شود و دو سوم آن نیز در داخل خاک عراق قرار دارد که آب آن از شاخه‌هایی از رودخانه دجله تامین‌ می‌شود.

در خصوص تبدیل شدن این هور به یک معضل باید به نکته‌ای اشاره کرد که سوء تفاهم‌ها را برطرف‌ می‌کند. در گذشته کارشناسان و به ویژه کارشناسان سازمان محیط زیست کشور خشک شدن هورالعظیم را به احداث سد کرخه منتسب‌ می‌کردند، در حالی که این پیش فرض به دو دلیل صحت ندارد. زمانی که سد کرخه ساخته شد حق آب زیست محیطی تالاب هورالعظیم به میزان 1 میلیارد متر مکعب در سال تصویب شد که 29.5 مترمعکب در ثانیه‌ می‌شود. این را باید در نظر داشت که در سال‌های گذشته ما با خشکسالی هم مواجه بودیم که رودخانه کرخه حتی سد کرخه را نیز تامین نمی کرد و آب اراضی زیر دست نیز به اندازه مورد انتظار نرسیده بود و عامل خشک شدن هورالعظیم به سد کرخه یک سوءتفاهم بود که بدون توجه به داده‌های واقعی داخلی و بین المللی مطرح شده بود.

دو و نیم برابر آورده دجله و فرات مخزن ذخیره سازی آب ایجاد شده است

دو رودخانه اصلی دجله و فرات که عملا تالاب‌های بین النهرین را تغذیه‌ می‌کنند. بنابراین نباید مسئله بین المللی را در خشکی این تالاب نادیده گرفت. رودخانه دجله در مرز ترکیه و سوریه حدود 18 میلیارد متر مکعب آب دهی داشته است. حجم مخزن سدهای ساخته شده توسط ترکیه 17 میلیارد متر مکعب است. تنها سد ایلیسو ظرفیت 10 میلیارد متر مکعب دارد و در سال‌های اخیر یک مسئله ای مطرح شده بود که‌ می‌بایست ایران بر سر سد ایلیسو با ترکیه درگیر شود. چرا که منجر به افزایش گرد و غبار در ایران‌ می‌شود. در حالی که پیش از ایلیسو سد‌های دیگری در ترکیه ایجاد شده است و مجموع اینها تعیین کننده است.

دریاچه ثرثار 82 میلیارد مترمکعب ظرفیت ذخیره سازی آب در داخل عراق دارد و مجموعا در عراق بر روی رودخانه دجله 128 میلیارد مترمکعب حجم ذخیره ایجاد شده است. در سوریه نیز به اندازه 1.5 میلیارد مترمکعب مخزن ذخیره سازی آب ایجاده شده است که جمعا با عدد قابل توجه 146 میلیارد مترمکعب مواجه‌ می‌شویم در حالی که رودخانه دجله 20 میلیارد متر مکعب آبدهی در مرز ترکیه و عراق دارد و در داخل عراق هم آب به آن اضافه‌ می‌شود و در نهایت در القرنه، محل تلاقی دجله و فرات به حدود 50 میلیارد متر مکعب‌ می‌رسد در حالی که بر روی این رودخانه 146 میلیارد متر مکعب ظرفیت ذخیره سازی آب ایجاد شده است و طبیعتا ما باید انتظار مشکلات در پایین دست را داشته باشیم.

بر روی رودخانه فرات هم ما شاهد همین مسائل هستیم. ترکیه بر روی رودخانه فرات حدود 95 میلیارد متر مکعب سدسازی کرده است. در صورتی که در مرز ترکیه و سوریه فرات 30 میلیارد مترمکعب آب دارد و داخل عراق نیز 37 میلیارد متر مکعب و در داخل سوریه نیز 15 میلیارد متر مکعب ظرفیت ذخیره آب ایجاد شده است که مجموعه 147 میلیارد متر مکعب ظرفیت ذخیره سازی بر روی این رودخانه ایجاد شده است در حالی که 3 میلیارد متر مکعب آب دهی دارد و‌ می‌بینیم که بر روی این دو رودخانه که جمعا کمتر از 80 میلیارد مترمکعب آب دهی دارد نزدیک به 300 میلیارد متر مکعب ظرفیت ذخیره ایجاد شده است. حاصل این اقدامات گرفتاری جدی در هورهاست که ما اکنون با آنها مواجه هستیم.

افزون بر سدهای ایجاد شده ، کشور عراق در دوره صدام سه حرکت جدی انجام داد که باعث خشک شدن هورها در داخل عراق شد. یکی از آنها که به خشک شدن شتاب زده تالاب‌ها کمک کرد اقدامات زه کشی در عراق بود. یکی دیگر از این اقدامات ایجاد بندهایی بر روی شاخه‌های دجله که هورالعظیم و هورالهویزه را سیراب‌ می‌کرد بود که آب را از مسیر اصلی خارج کرده و به مسیرهایی که مورد نظر دولت عراق بوده هدایت می کرد تا آب برای کشاروزی در مناطق خشک منتقل شود. مورد دیگر مبارزه شعیان جنوب عراق بود که در میان هور‌ها برای خود سنگر تعریف کرده بودند و صدام با زه کشی قصد خشک کردن هورها را داشت تا بتواند کنترل بهتری در این مناطق داشته باشد. دلیل سوم هم که عراق دوره صدام را به سمت خشک کردن هورها سوق‌ می‌داد، استفاده از منابع نفتی در محدوده تالاب‌ها بود. برای مثال جزایر مصنوعی مجنون کوچک و بزرگ در داخل هور برای برداشت نفت و حفر چاه‌های نفتی ایجاد شده بودند.

نکته ای که وجود دارد قرارگیری بخش عمیق هور‌ها در داخل خاک عراق و بخش کم عمق تر در داخل ایران است و اگر آبی در این هور وارد شود ابتدا قسمت عمیق‌تر که داخل عراق است را پر‌ می‌کند و سپس به سمت ایران حرکت‌ می‌کند. این یک معضل بود و عراق عملا آب هور را تامین نمی کرد و آبی که از کرخه وارد هور‌ می‌شد به سمت بخش عراق که عمیق‌تر بود‌ می‌رفت. بنابراین یافته‌ها نشان‌ می‌دهد علت خشکسالی هور به دلیل ساختمان سد کرخه نیست.

نکته دیگری که وجود دارد بحث گرد و غبار است، این طور گفته می شد که ایران با ساخت سد کرخه سبب خشکسالی هور شده که باعث برخواستن گرد و غبار است. در صورتی که وقتی ما تصاویر ماهواره‌ای را بررسی‌ می‌کنیم، می‌بینیم که گرد و غبار منطقه وسیعی را پوشش‌ می‌دهد و از یک نقطه شروع نمی‌شود. در گزارش‌های بین المللی هورالعظیم حتی به عنوان کانون گرد و غبار ذکر نشده است و در مطالعات دانشگاه تهران، شمال عراق به عنوان منطقه یک منبع اصلی گرد و غبار در منطقه شناسایی شده است که 52 درصد گرد و غبار منطقه را تولید‌ می‌کند و منطقه دو نیز 33 درصد گرد و غبار منطقه را تولید‌ می‌کند لذا سهم هورالعظیم که منطقه سه نامیده‌ می‌شود کمتر از نزدیک به 9 درصد ذکر شده است. بخشی نیز مربوط به حاشیه خلیج فارس است. بنابراین در حوزه گرد و غبار تالاب هورالعظیم و به ویژه اقداماتی که ایران انجام داده است عامل تعیین کننده ای نیست.

ترکیه و عراق به دنبال مقصر جلوه دادن ایران هستند

بین سال‌های 87 تا 91 نشست‌هایی در سطوح مختلف میان ایران، عراق، ترکیه، سوریه، قطر و کویت برگزار شد که توافقاتی از جمله بازدید میدانی از عراق، تشکیل کمیته مشترک، ایجاد شبکه پایش گرد و غبار، تشکیل گروه تبادل داده و تجربیات هم صورت گرفت. اما متاسفانه در این نشست‌ها رویکرد عراق و ترکیه رویکرد فرافکنی بود و یکی از دلایل موفق نبودن این توافقات این بود که ترکیه آب را خط قرمز تلقی‌ می‌کرد و به بحث آب ورود نمی کرد و راه کارهای دیگری ادامه‌ می‌داد. زیاده خواهی عراق هم دلیل دیگری بود. عراقی‌ها احساس‌ می‌کردند با توجه به ایجاد سد در بالادست رودخانه دیگر نمی‌توانند به ترکیه فشار بیاورند و سعی‌ می‌کردند صورت مسئله را تغییر داده و تنها سد کرخه را به عنوان منبع آبی تالاب‌ها معرفی‌ کنند. به همین جهت گفت و گو‌ها به نتیجه مطلوبی نرسید. خانم دکتر ابتکار رئیس سازمان محیط زیست وقت هم به جای پیگیری بحث در سطح بین الملل انگشت اتهامات را به سمت وزارت نیرو‌ می‌گرفت که این مسئله سبب شد ما نتوانیم اقدامی کنیم.

مسئله دیگری هم که در داخل مطرح شد و سازمان محیط زیست به عنوان مدعی وارد شد بحث حق آب کشاورزی یا زه آب‌ها بود که سبب‌ می‌شد طرف عراقی به فرافکنی روی آورد. درحالی که پس از بررسی‌ها مشخص شد که زه آب ‌ها سهم اندکی در خشکی هورالعظیم دارند. اکتشاف نفت در مخزن شماره 4 در درون هور العظیم هم یک داستانی بود که متاسفانه علیرغم اینکه توافقاتی با وزارت نفت داشتیم که چاه‌ها را از منطقه خارج کنند. در ابتدا نیز مهندس زنگنه اعلام کرد که ما تمام این مناطق را در اختیار شما قرار‌ می‌دهیم و در داخل آب هم‌ می‌توانیم حفاری کنیم. اما در عمل چیزی که اتفاق افتاد ما با معضل اکتشاف نفت در مخزن شماره 4 مواجه شدیم.

نقش ایران در خشکی هورالعظیم کمتر از 10 درصد است

ترکیه تا زمانی که سدها را نساخته بود به صورت چراغ خاموش حرکت‌ می‌کرد اما پس از اینکه توانستند با احداث سد آب را کنترل کنند اکنون به دنبال مدیریت این مباحث هستند و ادعا‌ می‌کنند که سد را ساخته‌اند تا به نفع منطقه باشد. آنها ادعا‌ می‌کنند که با تولید برق‌ می‌توانیم برق مناطق پایین دست را تامین کنیم و از آنجایی که در کشاورزی پیش‌رو هستیم و عراق و سوریه شرایط خوبی در کشاورزی ندارند ما آب مجازی صادر‌ می‌کنیم. در واقع این ها چند جانبه بازی‌ می‌کنند و مایل نیستند موضوع سدسازی به عنوان عامل در خشک سالی‌ها مطرح شود.

ساختن ظرفیت ذخیره سازی دو و نیم برابری بر روی رودخانه های دجله و فرات تاثیر زیادی داشته است و ایران نیز بر روی رودخانه کارون سدهایی ساخته است که جمعا کمتر از 10 درصد تاثیر گذار است. سخن طرف عراقی به ایرانی‌ها این است که ما که نمی‌توانیم ترکیه را مجبور به رها کردن آب کنیم پس شما آب مورد نیاز اروندرود را تامین کنید. متاسفانه کارشناسان عراقی در مجامع اروپایی پروژه هایی را با این سیاست پیش می‌برند در حالی که اگر ما بخواهیم چنین پروژه‌هایی را در داخل تعریف کنیم بسیار زمان‌بر است. بنابراین کارشناسان باید با بررسی نمونه های بین المللی و مشابه پیشنهاداتی ارائه کنند که در آینده دست تصمیم گیران و رایزن های ما در مجامع بین المللی باز باشد.

مهندس وطن فدا همچنین از پژوهشگران خواست در زمینه نقش ناچیز ایران در خشکی هورالعظیم و دفاع از موقعیت ایران در مجامع بین المللی تلاش کنند.

نویسنده گزارش: محمد آمره، دبیر گروه هیدروپلیتیک در خاورمیانه