گزارش نشست گروه روندهای فکری در ایران و خاورمیانه

«سیاست رهایی بخش در جهان امروز: نقد و بررسی کتاب از هرمنوتیک به سیاست رهایی بخش»

نویسنده: مختار نوری مدیر گروه روندهای فکری و مدیر علمی نشست

سیاست رهایی بخش در جهان امروز، عنوان نشست تخصصی­ ای است که روز شنبه 4 اردیبهشت ماه 1400 توسط گروه مطالعاتی روندهای فکری در ایران و خاورمیانه وابسته به پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزار گردید. این نشست به بحث و بررسی در خصوص کتابی با عنوان «از هرمنوتیک به سیاست رهایی بخش» اختصاص داشت که اخیراً به زبان فارسی ترجمه و انتشار یافته است. این نشست علمی با حضور حسین مصباحیان مولف اثر و عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه تهران، علی خالندی مترجم کتاب و عضو گروه روندهای فکری، علیرضا بهشتی عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس و عباس منوچهری عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس، دانشجویان و علاقه­ مندان به این حوزه در بستر فضای مجازی برگزار گردید. در ادامه شرح مختصری از موضوعات مطرح شده توسط سخنرانان در این جلسه ارایه خواهد شد.

مختار نوری

در ابتدای این جلسه مختار نوری مدیر گروه روندهای فکری و به عنوان مدیر نشست مباحثی مقدماتی را به عنوان طرح مسئله بیان نمودند. به نظر نوری جهان امروز ما بحرانی است و ضروری است تا چنین بحث و آثاری در جامعه علمی مورد توجه و بررسی قرار گیرند. رهایی بخشی در جهان بحران زده امروز مورد توجه بسیاری از متفکران قرار گرفته است و روایت های مختلفی در این خصوص وجود دارد. بطور نمونه یورگن هابرماس فیلسوف آلمانی مکتب فرانکفورت رهایی انسان معاصر را بیش از هر چیز تابع رهایی از کانون های قدرت و ثروت می داند. در این خصوص دیتر میسگلد در گفتگو با ترور نوریس و حسین مصباحیان روایتی دیگر از رهایی بخشی انسان معاصر را ارائه داده است. نوری همچنین به معرفی میسگلد پرداخت و این موضوع را مطرح ساخت که میسگلد فیلسوف مهم و دنیا دیده ای است، در هایدلبرگ نزد گادامر فلسفه خوانده و با هابرماس دوستی دارد و از جریان های فکری در قرن بیستم آگاهی خوبی دارد و اوضاع و احوال حاکم بر سیاست جهانی را نیز می شناسد. به هر شکل دغدغه میسگلد دغدغه مهمی است و او خود بیان داشته است که: « من از همان اول می دانستم منتهای خواسته ام چیست؟ چیز چندان پیچیده ای نیست: رهایی عام انسانیت از بند و رنج تا هر آن جا که ممکن باشد». بنابراین نوری مطرح ساخت که با میسگلد ما می توانیم به موضوعات مهمی چون فلسفه در قرن بیستم، آرمانشهرگرایی، امید و رهایی بخشی، حرمت فلسفه و نقش آن در زمین زندگی بپردازیم. از طرف دیگر میسگلد متفکر و روشنفکری است که به دعوت مرکز بین المللی گفتگوی تمدن ها در سال 2002 در ایران نیز حضور داشته و به عنوان یکی از سخنرانان کلیدی کنفرانس «مرکز و پیرامون» به سخنرانی پرداخته است. حسب چنین نکاتی ما به عنوان یک گروه مطالعاتی سراغ اثر میسگلد رفتیم و از مولف، مترجم و دو نفر از اساتید و محققان برجسته این حوزه جهت بحث و تحلیل دعوت نمودیم که در ادامه مختصراً به نکات هر یک از این مهمانان و سخنرانان نشست مذکور اشاره خواهد شد.

حسین مصباحیان

حسین مصباحیان اولین سخنران این نشست بود که با رویکرد فکری و فلسفی خاص خود دغدغه هایش از گفتگو با میسگلد و طراحی این کتاب را بیان داشت. چنان که می دانیم اثر مورد بررسی ماحصل گفتگویی است که ترور نوریس و حسین مصباحیان با میسگلد انجام داده اند. از نظر مصباحیان که سابقه شاگری میسگلد را دارد او شخصیتی جالب توجه بوده است. مصباحیان مباحث خود را با طرح برخی پرسش ها آغاز کرد مبنی بر اینکه میسگلد کیست؟، ما چرا به فکر تنظیم کتاب افتادیک؟ چرا عنوان از هرمنوتیک به سیاست رهایی بخش را انتخاب کردیم؟ و این کتاب چه پیام هایی برای جامعه دانشگاهی ایرانی می تواند داشته باشد؟. از نظر مصباحیان، میسگلد متفکری است که دو دوره فکری را طی کرده است و او در دوره اول فکری اش بر فلسفه و رویکردهای فلسفی مانند هرمنوتیک توجه داشت و در دوره دوم نیز از هرمنوتیک به سمت رهایی بخشی عزیمت کرده است. در دوره دوم او از فلسفه عبور کرده است و رهایی بخشی را در دستور کار قرار داده است. به نظر مصباحیان در این عزیمت خوانش میسگلد از افکار علمگرایانه امثال جان دیویی و ریچارد رورتی، افکار بودیستی و تمایلات رادیکال او در باب سیاست جهانی در آمریکای لاتین اثرگذار بوده است. از دیگر مباحث قابل توجه در سخنرانی مصباحیان می توان به معرفت رهایی بخش اشاره کرد. به نظر این استاد فلسفه همه دعوا بر سر این است که چه نوع معرفتی رهایی بخش است؟ به نظر ایشان دولتها برخی از دانش ها را به جهات نیاز خود مورد حمایت قرار می دهند. مثلاً پزشکی و حقوق موردنیاز است، اما دانش فلسفه مخل و مزاحم است و چندان مورد حمایت و توجه نیست. بطور کلی مصباحیان بر این موضوع تاکید داشت که معرفت اگر نقد ایده های سلطه باشد رهایی بخش خواهد بود.

علی خالندی

دومین سخنران این نشست علی خالندی بودند که اثر مورد بررسی را به فارسی ترجمه کرده است. خالندی از جوانان و پژوهشگران جوان کشور است که پیشتر نیز آثار دیگری را ترجمه و تالیف کرده است. او در پاسخ به این پرسش نوری که انگیزه شما از ترجمه کتاب چه بوده است؟ پاسخ داد که قبل از آن لازم است که به این بحث اصلی پرداخته شود که سیاست رهایی بخش اثرش به چه کسانی باز می گردد؟ و تاثیرات آن کجاست؟. به نظر خالندی اثرات سیاست رهایی بخش در سه حوزه قابل توجه است؟ اثرات آن بر گذشتگان، مردمان کنونی و آیندگان. به زعم ایشان سیاستی رهایی بخش خواهد بود که این سه وجه را در نظر بگیرد. از نظر خالندی گذشته همچنان مهم است و نمی توان آن را نادیده انگاشت، این در حالی است که وضعیت ما با گذشتگان چندان روشن نیست. علی خالندی در ادامه بیان داشت که میسگلد متفکری است که از رورتی و مباحث عملگرایانه او در نقد فلسفه متاثر شده است. او به عنوان مترجم کتاب میسگلد را متفکری دغدغه مند و رنجور تعریف می کند. خالندی همچنین میسگلد را متفکری می داند که در قید و بند زمانه و اکنون است و کاملاً زمینه مند بحث می کند. همچنین از نظر خالندی سیاست رهایی بخش باید به آیندگان نیز توجه داشته باشد و خود را در قبال محیط زیست و کودکان مسئول بداند. از نظر ایشان ما چه جهان امروز را سوزناک و تراژیک یا لذتبخش بدانیم باید در قبال آیندگان مسئولیت پذیر باشیم. نتیجه آنکه مختصات سیاست رهایی بخش را می توان مسئولیت در قبال گذشته، حال و آینده دانست.

علیرضا بهشتی

سخنران دیگر این نشست علیرضا بهشتی استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس بود. بهشتی با این موضوع بحث را آغاز کرد که میسگلد در شمار نسلی است که دغدغه مند است و نسبت به فهم جهان شوق دارد. بهشتی تلاش داشت تا از ادبیات میسگلد برای فهم اوضاع و احوال حاکم بر جامعه فکری و دانشگاهی ایرانی بهره گیرد. از نظر بهشتی میسگلد نکاتی را در این کتاب مطرح کرده که بی شباهت با وضعیت امروز جامعه ایران نیست. از نظر بهشتی نئولیبرالیسم، سیستم آموزش آمریکایی و حاکم شدن نگاه ابزاری همه جای جهان و از جمله نظام آموزشی ما را فراگرفته است. بنابرای دانشگاه ما دیگر آن ساختار دانشگاهی و دانایی محور قدیم نیست و عدد و ابزار و واحد آن را تحت سیطره خود درآوده است. بهشتی مدعی شد که چون سکان سیاستگذاری آموزش عالی به دست متخصصان غیرعلوم انسانی است، کارخانه تولید علم و عددی شدن، نگاه آماری و سیطره کمیت بر دانشگاه حاکم شده است. از این منظر، به نظر بهشتی کتاب و بحث های میسگلد آیینه وضعیت امروز ماست و از این نظر می توان گفت که علوم انسانی از دانشگاه ما بیرون رفته است. بهشتی مطرح کرد که نقطه ثقل بحث های میسگلد آزادی آموزشی است و من با بحث های او احساس غرابت کردم. در این نشست علیرضا بهشتی به تکرار بر اهمیت علوم انسانی اشاره نمودند و با زبان مارتا نوسباوم فیلسوف معاصر به این پرسش پرداختند که ما چرا نیازمند علوم انسانی هستیم؟ او در پاسخ بیان داشت که من با نوسباوم موافقم که وظیفه علوم انسانی تربیت و شکل دادن به شهروند فعال، آگاه، آزاد، متعهد و مسئول نسبت به وضع موجود است و سایر علوم این توانایی را ندارند. بهشتی در پرتو بحث های میسگلد به این نکته نیز اشاره نمود که امروز دانشگاهیان ما دغدغه ملی ندارند و به دلیل سطره امواج نئولیبرالیسم و کمی سازی بر دانشگاه، طیف وسیعی از دانشگاهیان به جای اهداف ملی دغدغه های شخصی و منافع فردی را دنبال می کنند. بهشتی همچنین مطرح ساخت که بحث ارتباط با عموم بحث مهمی است و میسگلد به سیاق سندل، والزر، نوسباوم سعی می کند با زبان عموم مردم صحبت کند. این در حالی است که از نظر بهشتی نظام دانشگاهی ما با مخاطب عام کمتر صحبت می کند و به حوزه عمومی و خیر عمومی نیز بی توجه است. این استاد دانشگاه بیان داشت که ما امروز نیازمند آن چیزی هستیم که محمد امین قانعی راد آن را « روشنفکر گفتگویی» می نامید. بهشتی در نهایت مطرح کرد که با تمامی مشکلاتی که بر سر راه نظام دانشگاهی و آموزشی ما وجود دارد، هنوز افرادی هستند که می توانیم به آنها امید داشته باشیم.

عباس منوچهری

آخرین سخنران این نشست عباس منوچهری عضو هئیت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس بود. منوچهری با این موضوع بحث را آغاز کرد که کتاب کاملاً به روز است و در فضای فکری و فرهنگی و سیاسی امروز قابل طرح است. از نظر وی میسگلد نماینده کسانی است که در حوزه فلسفه دانش آموخته اند و آموزش داده اند و با زندگی سر و کار دارند. این کتاب با علوم انسانی کشور ما ارتباط جدی دارد. منوچهری همچنین مطرح کرد که نمونه تفکر میسگلد در ایران علی شریعتی و پدرش بودند. میسگلد برای ما یک متفکر متعلق به فرهنگ دیگر نیست و نشانه های آن در ایران وجود دارد. ربط و نسبت فلسفه و رهایی بخشی جدی است و تفکرات مربوط به رهایی بخشی بعد از جنگ جهانی دوم شروع شده است. منوچهری نیز مطرح ساخت که من هم با بحث های آقای بهشتی در خصوص وضعیت علوم انسانی کشور خودمان موافقم. بحث اصلی در باب کپی پیستی سخن گفتن و تفکر کپی پیستی در ایران است. از نظر عباس منوچهری رابطه میان نظام دانایی و تصمیم گیری ما روشن نیست. عباس منوچهری نیز بر این مسئله تاکید نمودند که تجاری شدن، بازاری شدن، کمی شدن به شاخص های توسعه تبدیل شده و همه حوزه های جامعه ما از جمله حوزه آموزشی و فکر را نیز در برگرفته است. در چنین وضعیتی کارهای مصباحیان و نوسباوم در ایران موضوعیت پیدا می کند. از نظر منوچهری فاجعه تقلیل دانش به تجارت و تفکر کپی پیستی یک موضوع و آفت مهم است. منوچهری همچنین به آشفتگی و اغتشاش در مفاهیم به خصوص در حوزه علوم انسانی اشاره کرد و بیان داشت که تنها مشکل من با عنوان کتاب استفاده از واژه «سیاست» است. سیاست همانا در تعریف رایج بازی قدرت تعریف شده است، در حالیکه سیاست این نیست و موضوع آن پراکسیس و عمل رهایی بخش و حکمت علمی است.

این جلسه علمی با پرسش و پاسخ میان مخاطبان با سخنرانان به پایان رسید. لازم به ذکر است که مطالب تفصیلی این جلسه در کتاب سال گروه روندهای فکری انتشار خواهد یافت. گروه مطالعاتی روندهای فکری پژوهشكده مطالعات استراتژیک خاورمیانه امیدوار است چنین آثار و نشست­هایی بتواند در حل و فصل معضلات جامعه، کشور ایران و منطقه خاورمیانه نقش داشته باشند و راههای برون رفت از معضلات موجود را بگشایند. بدون تردید مسائل و معضلات هر حوزه تنها توسط محققان و متخصصان آن حوزه قابل حل و فصل است و این امر یعنی پرداختن به تبارهای فکری مسائل سیاسی و اجتماعی بیش از هر چیز نیازمند مشارکت جامعه علمی، اساتید و پژوهشگران این حوزه است.