گزارش نشست گروه بررسی ملاحظات استراتژیک آمریکا در خاورمیانه با حضور و تحلیل دکتر ابراهیم متقی استاد دانشگاه تهران
مقایسه خاورمیانه مطلوب از منظر ایالات متحده و ایران، عنوان نشستی تخصصی است که گروه بررسی ملاحظات استراتژیک آمریکا در خاورمیانه روز شنبه 18 بهمن 1399 ساعت 16 الی 18 در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزار کرد. این نشست علمی با ارائه دکتر ابراهیم متقی، ناظر علمی گروه بررسی مسایل استراتژیک خاورمیانه و با حضور اعضای گروه آمریکا و علاقمندان به این نشست انجام گرفت. این نشست که با مدیریت خانم الهام ستاری دبیر گروه بررسی ملاحظات آمریکا در خاورمیانه پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزار شد به زوایای جدیدی از آینده خاورمیانه پرداخته است. متن زیر گزارشی مشروح از این نشست است که با حضور علاقمندان به مباحث خاورمیانه صورت پذیرفت.
در آغاز خانم ستاری با بیان مقدمه ای در زمینه موضوع نشست ، روایت غالب درباره خاورمیانه "مطلوب امریکا" و "مطلوب ایران" را این گونه بیان کرد: « امریکا، خاورمیانه‌ای آشفته و درگیر جنگ و ستیز دائم و عقب‌مانده و وابسته را می‌طلبد و ایران، خاورمیانه‌ای متحد، تحت گفتمان واحد اسلامی و استکبار ستیز را . در واقع امریکا فقط وقتی می‌تواند خاورمیانه را به محل نفوذ و قدرت خود تبدیل کند که آنجا نقطه‌ای ناآرام باشد اما ایران وقتی می‌تواند سیادت خود را در این منطقه مستولی کند که آرام و یکپارچه باشد. این روایت وقتی قوی‌تر می‌شود که بدانیم بایدن صاحب نظریه تقسیم عراق و تشکیل کشورهای مستقل کرد و شیعه و سنی است لذا همین تفکر اوضاع را چند برابر آشفته‌تر و پیچیده‌تر خواهد کرد. به نظر می‌رسد هم اکنون نیز نزاع امریکا و ایران بیشتر بر سر همین دو نوع خاورمیانه است. چنانچه به وضوح می‌بینیم تنها پیمان میان امریکا و ایران در عصر جدید یعنی برجام نیز از هم می‌پاشد و بازگشت به این پیمان مشروط به مذاکرات بیشتر بر سر مسائل منطقه عنوان می‌شود.ایران و امریکا حتی در نامیدن این منطقه نیز اشتراک معنا و لفظ و هدف ندارند، چنانچه امریکا اینجا را "خاورمیانه" و ایران آن را "غرب آسیا" می‌نامد. بنابراین وقتی حتی در یک نام بر سر این منطقه به توافق نمی‌توان رسید، واضح است که اختلافات بر سر منطقه‌ای به وسعت و اهمیتی که از آن باخبریم، به سادگی صلح و آرامش را تجربه نخواهد کرد. »
پرسش های کلیدی بحث و جواب و تحلیل ناظر علمی گروه بررسی مسایل استراتژیک خاورمیانه
در ادامه جلسه و به منظوز هدایت علمی بحث ، دبیر گروه سوالات زیر را قرائت و از سخنران نشست ظلب پاسخ نمود :
- حضور جو بایدن در کاخ سفید ، مخصوصاً با آن دیدگاه معروفش درباره تقسیم عراق به سه منظقه ، چه تاثیری در روندهای خاورمیانه‌ای امریکا دارد؟
- چالش دموکرات‌ها با مسئله عربستان و خاشقچی که نمود اولیه آن در اظهار نظر بایدن درباره قطع حمایت آمریکا از ادامه حمله عربستان به یمن بود، چگونه ارزیابی می‌شود؟
- مسئله آینده برجام چگونه با مسائل منطقه پیوند می‌خورد؟
- تاثیر از دست دادن شخصیت کاریزماتیکی مانند سردار سلیمانی و به قدرت رسیدن دولت مایل به آمریکا در عراق (الکاظمی) ، تحولات منطقه را تا چه اندازه می تواند تحت تاثیر قرار دهد؟
تحلیل و نظرگاه دکتر ابراهیم متقی
دکتر متقی در پاسخ به سوالات مطرح شده ابتدا در زمینه تهدیدات امنیتی در منطقه مطالبی را مطرح کرد و گفت: موقعیت حساس و استراتژیک ایران در منطقه خاورمیانه و وجود بحران‌ها و عدم ثبات سیاسی در کشورهای مجاور و وجود چالش‌های سیاسی با همسایگان استراتژیک باعث به وجود آمدن تهدیدهایی برای امنیت جمهوری اسلامی ایران می‌شود. از بزرگ‌ترین تهدیدات فرامنطقه‌ای که حوزه نفوذ آن به این منطقه حساس و استراتژیک وارد شده است، ایالات متحده امریکا است. امریکا با تداوم حضور خود در منطقه و ایجاد روابط با دول همسایه ایران در شمال، جنوب، شرق و غرب درصدد ایجاد فضایی رعب‌انگیز و تنش‌زا در ارتباط ایران با کشورهاست. مخالفت ایران با طرح خاورمیانه بزرگ امریکا در منطقه، به رسمیت نشناختن رژیم اسرائیل و احساس خطر آن دولت از ناحیه ایران، تأکید بر استقلال و پیگیری عزت مدارانه پرونده هسته‌ای منجر به احساس نگرانی از این ناحیه برای امریکا و متحدانش شده است. به همین دلیل و بنا بر اهمیت استراتژیک ایران و سیاستی که در قبال این دولت سر لوحه سیاست خارجی خود قرار داده، باعث مقابله شدید امریکا با این کشور در فضای بین‌المللی شده است . استراتژی امریکا در منطقه خاورمیانه در قبال ایران مبتنی بر محدود ساختن و منزوی کردن و به طور کلی حذف ایران از معادلات منطقه است و برای رسیدن به این مهم و نیز تسلط بر منابع اقتصادی و موقعیت استراتژیکی منطقه از تمامی ابزار دیپلماسی و حتی نظامی در مقیاس گسترده استفاده می‌کند.
به زعم دکتر متقی ، امروز رقابت و تعارضی در منطقه خاورمیانه بین ایران و امریکا ایجاد شده است که می تواند منافع مهم قدرت‌های بزرگ و همچنین نقش ایالات متحده امریکا را شکل‌بندی کند و الگوها و دگرگونی‌های فراوانی را در نظم امنیتی منطقه خاورمیانه به وجود آورد و این نظم را به شدت ناپایدار و تحولات نظامی را به نفع منافع کشور ها تغییر دهد. خاورمیانه در وضعیت سیاسی آشوب زده‌ای قرار گرفته است و قدرت‌های بزرگ نظامی اروپایی و امریکایی، ابعاد تحرکات نظامی را افزایش داده‌اند و تاثیر منفی در ژئوپلیتیک خاورمیانه گذاشته‌اند. از آن طرف با پذیرفتن رژیم اسرائیل در شناسایی دوفاکتو و موازنه قوا در مقابل جمهوری اسلامی ایران امید دارند با این حرکت بتوانند موازنه قوا را بشکنند.
ایجاد ائتلاف‌های منطقه‌ای، بحران ژئوپلیتیک منطقه خاورمیانه را گسترش داده است و بازیگران منطقه‌ای در تعارض امنیتی و نظامی قرار گرفته اند. نگاه امریکایی‌ها به منطقه خاورمیانه این است که هیچ کشوری هژمونی قدرت نداشته باشد و بصورت آشفته منطقه خاورمیانه را تحت کنترل و مدیریت خودش اداره کند. امریکایی ها و اسرائیل و ترک‌ها تمایل ندارند ایران در منطقه خاورمیانه قدرت و نفوذ نظامی داشته باشد و از افزایش قدرت ایران در منطقه به شدت نگران هستند.
استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران با اشاره به بافتار قدرت در منطقه ، خاطر نشان ساخت که بحران هویت، نابسامانی‌های اجتماعی، ناکارآمدی و ناتوانی در اداره کشور در میان اعراب، بحران مشروعیت، اختلافات قومی - قبیله ای در داخل و اختلافات سیاسی- اجتماعی و مذهبی و گاه فردی در خارج و آسیب پذیری کشورهای منطقه، دست به دست هم داده تا کشورهای عرب منطقه جزء ضعیف‌ترین مجموعه دولت - ملت در سطح جهان به حساب آیند. امریکا نیز به دعوت کشورهای منطقه و با انگیزه و هدف حفظ امنیت و ثبات خود و هم‌پیمانانش در این منطقه حساس پا به این نقطه از جهان استراتژیک گذاشته و همواره خود را مسئول و حافظ منافع جهانیان در خاورمیانه می‌داند.علاوه بر این‌ها مشکلات ساختاری از قبیل عدم یکپارچگی و نیز ضعف ساختاری کشورهای منطقه و وابستگی آن ها به کشورهای قدرت‌مند خارج از منطقه، ضعیف بودن کشورها در تأثیرگذاری بر سیاست‌های بین‌المللی منطقه در قبال کشورهای دیگر، فعال نبودن مشارکت دولت‌ها در تأمین امنیت منطقه، وجود اختلافات مذهبی شدید، بی‌اعتمادی کشورهای منطقه نسبت به سیاست دولت‌های دیگر و دخالت عامل بیگانه، در طول سالیان متمادی سبب شده کشورهای منطقه هیچ گاه نتوانند با موفقیت و اعتماد به نفس درصدد پیش برد وضعیت امنیتی و نیز پیگیری منافع و اهداف خود با اتکا به نیرو و توان ملی بدون دخالت بیگانگان حرکت کنند و به مقاصد خود نائل شوند.
وجود جو بی‌اعتمادی میان کشورها و عدم تمایل به پیمان‌های منطقه‌ای، زمینه همکاری دوجانبه و یا چندجانبه میان دولت‌ها و واحدهای اقتصادی منطقه را از میان می‌برد، به همین دلیل برخی از کشورهای منطقه برای دست‌یابی به اهداف و منافع خود و نیز تأمین امنیت ، به قدرت‌های بزرگ فرامنطقه ای متوسل می‌شوند. در نتیجه این سیاست شاهد افزایش تنش در روابط دولت‌های منطقه با یکدیگر، افزایش جو بی‌اعتمادی و دخالت فراگیر عامل بیگانه هستیم .
ایران در منطقه به یک قدرت بزرگ مبدل شده است که می تواند برای امریکا و حامیان منطقه‌ای آن ایجاد چالش کند و از تحرکات آنها بکاهد. امریکا و جهان غرب از قدرت نظامی ایران هراس دارند و آنها جنگ آینده منطقه را در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی دنبال می‌کنند . نقاط تعامل کشورهای عربی مانند عراق و لیبی، تعضیف شده و مورد حمله قرار می‌گیرد. نقطه تعادلی در امنیت منطقه‌ای وجود ندارد اما هر کشوری که مورد حمله امریکا یا دیگر کشورها قرار می‌گیرد، قطعا ضعیف و ناتوان شده است. می توان بحث دولت قوی در مورد ایران را برگرفته از نظر باری بوزان در مورد مفهوم دولت قوی دانست. واقعیت سیاست امریکا این است که ایران را اصلی‌ترین تهدید در خاورمیانه می‌داند . حتی این موضوع در سند امنیت ملی دولت باراک اوباما هم مورد اشاره قرار گرفته بود و همین امردر دولت اوباما و پس از آن ترامپ، 15 هزار و 800 تحریم بر ایران تحمیل شد و اکثر این تحریم ها براساس رویکرد حمایت ایران از تروریسم نوشته و اعمال شده است.
انگاره دولت امریکا به منطقه خاورمیانه یک منطقه آشوب‌زده است که فضای قدرت نسبی را با کشورهای متحد خود به وجود آورده است و ایران در پی کنار زدن این قدرت‌هاست . تفکر امریکایی‌ها این است که جمهوری اسلامی ایران را با چالش‌های فروانی مانند برجام و قدرت‌های منطقه‌ای و مسائل حقوق بشر درگیر کنند تا قدرت اش کاهش یابد و تضعیف شود.
فراز پایانی سخن دکتر متقی ، وضعیت برجام بود که نامبرده با اشاره به تاریخ برجام و ملاحظات و برداشت های ناسازگار طرفین دخیل در آن تأکید نمود که ذات برجام ذات ناپایدار و شکننده است و طبیعی است که به مرحله اجرا نمی‌رسد. امریکا به دنبال تجزیه عربستان و روسیه و دیگر کشورهای خاورمیانه نیز هست تا قدرت و نفوذ خود را گسترش دهد. دیدگاه ایران با دیدگاه دولت امریکا کاملا متفاوت است لذا بعید به نظر می رسد در حال حاضر بتوانند در مسایل برجام به توافقی پایدار برسند چرا که ایران به دنبال بازگشت امریکا با رفع کامل تحریم ها است و امریکا خواستار توقف غنی سازی 20 درصدی ایران، تا به برجام بازگشت کنند و به تفاهم برسند.
تنظیم گزارش :جلال الدین سلیمی ، عضو گروه بررسی ملاحظات استراتژیک امریکا در خاورمیانه