تعمیق روابط اقتصادی چین و اسرائیل: پیامدهای آن برای ایران

نویسنده: محسن کشوریان آزاد، پژوهشگر مهمان و عضو گروه مطالعات چین

مقدمه

روابط دوجانبه چین و اسرائیل از سال 1950آغاز، در دهه 1990 شکل جدی­تر، و در اوائل هزاره سوم به سرعت در ابعاد دیپلماسی، تجارت، سرمایه­ گذاری، زیرساخت، همکاری آموزشی و توریسم گسترش یافت، به گونه ­ای که روابط تجاری دوجانبه پکن- تل­ آویو از 50 میلیون دلار سال 1992 به 13.1 میلیارد دلار در سال 2017 افزایش یافت. هدف این گزارش ارئه تصویری از گسترش ابعاد روابط اقتصادی طرفین و اثرات آن بر ایران است. یافته­ ها نشان می­ دهد که علی­رغم فشارهای آمریکا، روابط اقتصادی چین و اسرائیل در حوزه تجاری (صادرات و واردات کالا)، خدمات مالکیت معنوی، سرمایه­ گذاری در بخش زیرساخت و تکنولوژی و همکاری در چارچوب طرح یک کمربند و یک راه چین رو به گسترش است و این امر می ­تواند آینده روابط ایران و چین را تحت تأثیر قرار دهد.

ابعاد همکاری اقتصادی چین و اسرائیل

وضعیت تجارت بین چین و اسرائیل در حوزه­ های صادرات و واردات کالا، خدمات، مالکیت معنوی و ثبت اختراع، سرمایه ­گذاری و توافق دوجانبه تجاری رو به گسترش است. در بخش تجاری، صادرات کالاهای چینی به اسرائیل بر اساس آنچه از چین گزارش شده است در سال 2016 به 8 میلیارد دلار رسید، این در حالی است که در سال 1992 تنها 12.8 میلیون دلار بود. در نیمه اول سال 2018، واردات چین از اسرائیل به 2.77 میلیارد رسید که در مقایسه باهمین دوره در سال 2017، 47% افزایش یافته است (JERUSALEM POST STAFF, 2018). نمودار پایین صفحه صادرات و واردات کالای اسرائیل را با چین را پس از سال 1995 نشان می ­دهد.

نمودار فوق گویای افزایش تجارت (صادرات و واردات کالا بین چین و اسرائیل است). حجم کل تجارت بین دو کشور در سال 2014، 10 میلیارد دلار بود و در سال 2018 به 15 میلیارد دلار افزایش یافت.

ثبت اختراع؛ در زمینه ثبت اختراع، تقاضای اسرائیل در چین در دو دهه گذشته افزایش یافته است. درصورتی‌که تقاضا و امتیاز ثبت اختراع از سوی چین در اسرائیل از سال 1994 تا 2019 ایستا بوده است. در سراسر این دوره چین به‌طور میانگین در سال، 21 تقاضای ثبت اختراع در اسرائیل داشته است، درحالی‌که اسرائیل به‌طور میانگین 283 تقاضای ثبت اختراع در چین داشته است.

نمودار پایین صفحه نشان می­ دهد که تقاضا و حق امتیاز ثبت اختراع اسرائیل در چین از در اواخر دهه 1990 به‌صورت کاملاً صعودی بوده است و تقاضا و حق ثبت اختراع چین در اسرائیل به‌صورت یکنواخت و بدون افزایش بوده است. این نشان می ­دهد که چین بسیار به نوآوری و تکنولوژی اسرائیل نیاز دارد و در چارچوب مالکیت معنوی تجارت بین آن‌ها در آینده گسترش خواهد یافت. براین اساس، صادرات و واردات کالا در روابط طرفین از وضعیت کالاهای سنتی مانند غذا و الماس خارج شده و تنوع بسیاری پیدا کرده است. به‌عنوان ‌مثال قطعات الکترونیکی، صادرات خدمات و محصولات کشاورزی اسرائیل از موارد صادرات این رژیم به چین است.

سرمایه ­گذاری؛ حوزه سرمایه­ گذاری بین طرفین روبه گسترش است. بین سال­های 2011 تا 2018، چین 92 معامله تجاری را در قالب 87 پروژه سرمایه ­گذاری و 5 پروژه ساخت­ و ساز در دست گرفت (Ell, 2019). بین 2011تا 2018 بخش تکنولوژی چین بیشترین سرمایه ­گذاری را در اسرائیل هم در ارزش (5.7 میلیارد) و هم در تعداد (54 از 87) داشت. در آینده در چارچوب این سرمایه­ گذاری حجم تجارت چین و اسرائیل بسیار افزایش خواهد یافت و روابط تجاری طرفین می­ تواند وارد فاز جدیدی شود (Efron & et al, 2020). 4 پروژه اصلی در اسرائیل در چین در حال تکمیل است که می­تواند روابط تجاری آن‌ها را در آینده دوچندان کند؛ 1-­ توسعه بندر اشدود، 2-­ ساخت بخشی از ترمینال جدید بندر حیفا با حق بهره­برداری 25 ساله، 3-­ ساخت و بهره ­برداری از خط راه‌آهن تل­ آویو (دو شرکت چینی در آن درگیر هستند)، 4- حفاری تونل کارمل. بر این اساس سرمایه ­گذاری چین در اسرائیل شکل گسترده به خود گرفته است و تحت تأثیر آن و در چارچوب طرح یک کمربند و یک راه پیوند تجاری عمیقی بین طرفین شکل خواهد گرفت. در چارچوب طرح جاده ابریشم اسرائیلی ­ها به دنبال آن هستند تا بندر حیفا و خط ریلی آن را در پروژه کلان چینی­ ها جای دهند. همچنین دو طرف از سال 2016 تا پایان 2019 هفت دور مذاکرات را برای انعقاد توافق تجارت آزاد برگزار کرده­اند و طرفین بر مسائلی همچون تجارت کالا، مقررات مبدأ، رویه­ های گمرکی، تسهیلات تجاری، اقدامات بهداشتی و درمانی، حقوق مالکیت معنوی، مقررات دولتی و... به نتایج مثبتی رسید­ه­ اند.

در مجموع در بحث تجارت کالا اسرائیل به بازار و قدرت در حال رشد چین نیاز دارد و برای تنوع­ سازی تجارت خارجی خود تمایل دارد که با قدرت در حال رشد چین همکاری داشته باشد. از طرف دیگر اسرائیل به دنبال گسترش نوآوری خود در جهان با ثبت اختراع در چارچوب مفهوم مالکیت معنوی است و چین متقابلاً به نوآوری و ثبت اختراع اسرائیل نیاز دارد. بنابراین از این حیث دو طرف تمایل دارند که در بحث گسترش تجارت باهم همکاری داشته باشد. اما این همکاری می­ تواند تحت تأثیر مؤلفه ­های دیگر ازجمله نقش تعیین‌کننده آمریکا در روابط طرفین قرار گیرد. باید این نکته را توجه داشت که اسرائیل قطعاً پیامدهای گسترش روابط تجاری با چین را از قبل مدنظر قرار داده بود و در گسترش روابط تجاری با چین بسیار مصمم است.

پیامدهای تعمیق روابط چین و اسرائیل برای ایران

ایران به‌عنوان یک متغیر کلیدی در روابط چین و اسرائیل مطرح است و مواضع و اولویت‌های چین در خاورمیانه اغلب در حوزه­های مربوط به ایران و اسرائیل تحت تأثیر همدیگر قرار دارد(Efron & et al, 2020). بنابراین در صورت این که روابط در حال گسترش تجاری، سرمایه­ گذاری و تکنولوژی اسرائیل با چین عمیق ­تر گردد، این احتمال وجود دارد که چین در بعضی حوزه ­ها اسرائیل را بر ایران ترجیح دهد، همچنین نفوذ اسرائیل در بخش تکنولوژی و مالکیت معنوی اسرائیل می­ تواند رابطه شرکت­های چینی را در این حوزه با ایران تحت‌الشعاع خود قرار دهد.

بسیاری از شرکت­های چینی که در بخش زیرساخت یا سرمایه­ گذاری چین فعالیت دارند، در حوزه تجاری ایران نیز فعال هستند. این ریسک وجود دارد که چین شرکت ­های یکسانی در حوزه تجاری ایران و اسرائیل به کار گیرد و از این طریق بتواند درازمدت از آن‌ها به‌عنوان اهرام سیاسی استفاده کند. از 33 شرکت چینی فعال در حوزه تجارت اسرائیل، که پژوهش مؤسسه رند در سال 2020 مورد بازرسی قرار داده است، شرکت زد ­تی ­ای^[1] و گروه تونل راه‌آهن چین^[2]نیز در حوزه تجارت ایران فعال هستند. فعالیت تجاری این شرکت­ها در اسرائیل می ­تواند در آینده به حضور آن‌ها در تجارت با ایران ضربه بزند. مثلاً شرکت زد ­تی ­ای در سال 2010 تحریم ­های امریکا را نقض کرد و دستگاه نظارتی و شبکه­ ای را به ارزش 130.6 میلیون دلار به ایران فروخت (Stecklow, 2012).

در صورت پیوند عمیق این شرکت­های تجاری با اسرائیل آن‌ها راحت ­تر با تحریم­ های آمریکا همسو خواهند شد و احتمال این که از بازار ایران خارج شوند بیشتر می ­شود. علاوه بر این درصورتی‌که اسرائیل به‌عنوان بازیگر کلیدی در مسیر تجاری طرح یک کمربند و یک راه جدید قرار گیرد و خط راه‌آهن حیفا-خلیج‌فارس راه ­اندازی شود، نقش خط راه‌آهن ایران، عراق و سوریه بسیار کم‌رنگ خواهند شد. در نهایت تجارت اسرائیل با چین افزایش خواهد یافت و تجارت ایران با چین کاهش می­یابد. درمجموع در رابطه پکن- تل­آویو، ایران به‌عنوان یک متغیر اساسی نقش ایفا می­کند. رفتار چین در مناسبات با اسرائیل منفعت­طلبانه است و می ­تواند از ایران به‌عنوان یک ورق بازی در روابط با اسرائیل به‌ویژه در موضوع دستیابی به فناوری پیشرفته استفاده کند.

نتیجه ­گیری

از این گزارش چند نکته­ استنباط می ­گردد، اول اینکه؛ علی­رغم نگرانی آمریکایی­ ها، گسترش روابط تجاری چین و اسرائیل روز به روز عمیق ­تر شده و نفوذ چین در صادرات کالا و سرمایه­ گذاری به اسرائیل افزایش یافته است و اسرائیل نیز در حوزه مربوط به مفهوم مالکیت معنوی (یعنی انتقال فناوری و تجارت خدمات) در چین نفوذ خود را افزایش داده است. دوم، با توجه به نگرانی شدید آمریکا از گسترش روابط تجاری این دو کنشگر، آمریکا در آینده برای کاهش روابط تجاری دو طرف و ایجاد سازوکاری برای نظارت بر روابط تجاری آن‌ها تلاش خواهد کرد. سوم گسترش روابط تجاری دو طرف می­ تواند تهدیدات تجاری و اقتصادی برای ایران داشته باشد که لازم است به‌صورت دقیق روابط چین و اسرائیل و تأثیرات آن‌ها بر ایران رصد شود و ایران باید در این زمینه با چین وارد دیپلماسی شود.

جهت ارجاع علمی:

محسن کشوریان، « تعمیق روابط اقتصادی چین و اسرائیل: پیامدهای آن برای ایران»، انتشار در سایت: 99/12/16

منابع

-Doron Ell. (2019). “Regulation of Foreign Investments and Acquisitions: China as a Case Study,” in Assaf Orion and Galia Lavi, eds., Israel-China Relations: Opportunities and Challenges, Tel Aviv: Institute for National Security Studies, August.

Efron, S., Schwindt, K., & Haskel, E. (2020). Chinese Investment in Israeli Technology and Infrastructure: Security Implications for Israel and the United States. Rand Corporation.

Steve Stecklow,(2012). “Special Report: Chinese Firm Helps Iran Spy on Citizens,” Reuters, March 22.