روندهای جدید در نبرد مفهومی «غرب آسیا» در برابر «خاورمیانه»
مصطفی بستانی[1]
چکیده
در مورد سابقه و دلالت‌های تاریخی-مفهومی اصطلاح «خاورمیانه» تاکنون مطالب متنوعی گفته و نوشته شده است. این یادداشت کوتاه قصد مرور یا پرداختن به آن‌ها را ندارد. در عوض، هدف این یادداشت جلب توجه خواننده به برخی روندهای جدید در میان محافل مستقل و دانشگاهی از یک سو و برخی قدرت‌های منطقه‌ای در آسیا از سوی دیگر برای اجتناب از کاربرد اصطلاح «خاورمیانه» و تمایل فزاینده به کاربرد اصطلاحات جایگزین از جمله «غرب آسیا» (West Asia) یا «آسیای غربی» (Western Asia)است[2]. این کوشش‌ها با دو انگیزهٔ متفاوت صورت می‌پذیرد. بازیگران غیر سیاسی و مستقل مانند مؤسسات دانشگاهی و پژوهشی و فعالان جامعه مدنی با استناد به ماهیت اروپامحور، محتوای سیاسی و سابقهٔ تاریخی اصطلاح «خاورمیانه» که امروزه دیگر موضوعیتی ندارد و اصرار بر کاربرد آن ممکن است شائبهٔ دوری از معیارهای بی‌طرفی سیاسی در کارهای علمی را در پی داشته باشد، به استقبال این تغییر نام رفته اند. بازیگران سیاسی و قدرت‌های نوظهور آسیایی مانند هند و چین نیز، با نظر به تغییر توازن قوای جهانی که مرکزیت غرب در آن با برآمدن آسیا در حال تعادل است، نداشتن سابقه یا تعلق خاطر تاریخی به «خاورمیانه» و تمایلِ فزاینده‌شان به تعامل با کشورهای منطقه «غرب آسیا» بر روند این نام‌گذاری جدید تأثیرگذار هستند.
سابقهٔ اصطلاح «آسیای غربی»
در عین حال باید توجه داشت که پیدایش و کاربرد اصطلاح غرب آسیا را نباید به تلاش‌های اخیر فروکاست. سازمان ملل متحد و نهادهای مرتبط با آن از گذشته اصطلاح غرب آسیا را برای اشاره به این منطقه، به ویژه در موضوعات غیر سیاسی، به‌کارگرفته و در اسناد خود منعکس کرده اند. برای نمونه می‌توان به «کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل برای آسیای غربی»[3] که یکی از پنج کمیسیون منطقه‌ای زیر نظر شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد است و نیز «دفتر منطقهٔ آسیای غربی برنامهٔ محیط زیست سازمان ملل متحد»[4] اشاره کرد. با این حال، استفاده از اصطلاح غرب آسیا در همهٔ متون و اسناد سازمان ملل یکسان نبوده و به ویژه در موضوعات با ماهیت سیاسی، ارجاع به منازعات و یا مأموریت‌های صلح بانی در کشورهای منطقه می‌توان در برخی موارد کاربرد دو اصطلاح خاورمیانه و غرب آسیا را در کنار یکدیگر و در بسیاری موارد نیز صرفاً استفاده از اصطلاح خاورمیانه را مشاهده نمود.
رویهٔ تازه در محافل دانشگاهی و مدنی
در کنار این کاربرد قدیمی‌تر در بستر اسناد و نهادهای بینالمللی مرتبط با سازمان ملل، در سال‌های اخیر می‌توان پیدایش نوعی آگاهی از مشکلات نظری و دشواری‌های تاریخی-مفهومی اصطلاح «خاورمیانه» را در میان نهادهای مستقل و عمدتاً غیر سیاسی در غرب، مانند برخی مجامع دانشگاهی و مؤسسات پژوهشی و یا سازمان‌ها و فعالان جامعهٔ مدنی مشاهده نمود. برای مثال «مؤسسهٔ هایدلبرگ برای مطالعهٔ منازعات بینالمللی»[5] که به عنوان مؤسسه‌ای علمی وابسته به دانشگاه هایدلبرگ آلمان در زمینهٔ مطالعهٔ منازعات بینالمللی فعالیت می‌کند به تازگی اعلام کرد که در گزارش‌های خود استفاده از اصطلاحات «خاورمیانه» و «مغرب» را متوقف کرده و زین پس به جای آن‌ها از اصطلاحات «غرب آسیا» و «شمال آفریقا» استفاده می‌کند. این مؤسسه در توضیح این تصمیم از جمله به «رعایت آخرین رویه‌های علمی» و «رعایت بی‌طرفی سیاسی» اشاره داشته و تصریح می‌کند که اصطلاحات جایگزین از منطق نام‌گذاری جغرافیایی تبعیت می‌کنند.[6]
رویکردی مشابه در میان برخی مؤسسات غیر دانشگاهی و نهادهای جامعه مدنی قابل مشاهده است. برای نمونه، «دفتر بینالمللی صلح»[7] که یکی از قدیمی‌ترین نهادهای غیر انتفاعی برای هماهنگی میان فعالیت‌های سازمان‌های فعال در زمینهٔ صلح بین‌الملل است و بیش از سیصد نهاد غیر انتفاعی در حوزهٔ صلح از سراسر جهان در آن عضویت دارند، در سال‌های اخیر از کاربرد اصطلاح «خاورمیانه» اجتناب کرده و در عمل به جای آن از اصطلاح غرب آسیا استفاده می‌کرد. شورای این سازمان در ماه نوامبر سال 2020 میلادی با اتفاق آرا به این روند رسمیت بخشید و اعلام نمود که این سازمان زین پس از کاربرد اصطلاح «خاورمیانه» که متضمن نگاهی «اروپامحور» یا «آمریکای شمالی‌محور» به این منطقه است، اجتناب کرده و به جای آن اصطلاحات «غرب آسیا» یا «آسیای غربی» را به کار خواهد گرفت.[8] در نهایت، به عنوان نمونه‌ای از تلاش‌های منطقه‌ای در این زمینه، می‌توان به مؤسسهٔ «معهد غرب آسیا و شمال أفریقیا»[9] در شهر امان پایتخت اردن اشاره کرد. این مؤسسهٔ غیر انتفاعی فعال در زمینهٔ توسعهٔ پایدار منطقه‌ای با اشاره به ابهام جغرافیایی گسترهٔ «خاورمیانه» و دیگر مشکلات آن، به ترجیح خود بر کاربرد اصطلاح «غرب آسیا و شمال آفریقا» تصریح می‌کند.[10]
آسیا در برابر غرب؛ پیامدهای مفهومی
علاوه بر روندهای مذکور، قدرت‌های سیاسی عمده در آسیا مانند چین و هند نیز در سال‌های اخیر به کاربرد اصطلاح «غرب آسیا» تمایلی فزاینده نشان داده اند. برای مثال، دولت چین در اسناد راهبردی مربوط به ابَرپروژه راه ابریشم جدید موسوم به «ابتکار کمربند و جاده» یا «یک کمربند و یک جاده»[11]، کشورهای واقع در مناطق غربی خود را کشورهای مناطق آسیای مرکزی و غرب آسیا توصیف می‌کند[12]. اسناد راهبردی هندی‌ها نیز تمایل مشابه آن‌ها و بسامد بیشتر استفاده از اصطلاح غرب آسیا را نشان می‌دهد. اولویت این قدرت‌های درحال ظهور و در عین حال رقیب، تأمین منافع ملی‌شان از طریق سرمایه‌گذاری های بلندمدت استراتژیک، یافتن بازارهای جدید و شرکای راهبردی و تأمین امنیت انرژی مورد نیازشان است. قدرت‌های «نوظهور» آسیایی از دریچه منافع ملی خود به جهان اطراف می‌نگرند و طبیعتاً در جهت جغرافیایی غربِ خود، آسیای مرکزی را می‌بینند که دسترسی زمینی آن ها به «غرب آسیا» و سپس به اروپا و آفریقا را تسهیل می‌کند. پس جای تعجب نیست اگر در جغرافیای دید آن‌ها اثری از «خاورمیانه» نباشد! کمرنگ شدن «خاورمیانه» و پدیدار شدن «غرب آسیا» در روند اخیر بازتابی است از تغییر توازن قوای جهانی و متمایل شدنِ مرکز ثقل تحولات اقتصادی جهان به سمت قارهٔ آسیا.[13] واقعیت‌های جدید، مفاهیم خود را نیز تولید می‌کنند.
در مقام جمع‌بندی
می‌توان گفت علاوه بر رویکردهای جدید در مطالعات دانشگاهی برای رعایت استانداردهای بی‌طرفی در پژوهشهای علمی و هم‌چنین فعالیت‌های جامعه مدنی برای رعایت انصاف، فاصله‌گذاری با یک مفهوم تاریخی بدسابقه و ارائهٔ نگاهی بی‌طرفانه در نام‌گذاری یک منطقهٔ جغرافیایی، به نظر می‌رسد در «نبرد مفهومی» میان اصطلاحات رقیب[14]، تغییر توازن قوای جهانی نیز علیه «خاورمیانه» و به نفع «غرب آسیا» در حال تأثیرگذاری است.
جهت ارجاع علمی:
مصطفی بستانی، «روندهای جدید در نبرد مفهومی «غرب آسیا» در برابر «خاورمیانه»، انتشار در سایت: 99/12/10
[1] دانش‌آموختهٔ حقوق و سیاستگذاری عمومی و پژوهشگر مسائل بین‌الملل mstf.bostani@gmail.com
[2] از دیگر ترکیب‌های آن می‌توان به اصطلاح نوظهور «آسیای غربی و شمال آفریقا» به جای «خاورمیانه و شمال آفریقا»، به ترتیب معادل (West Asia and North Africa) و (Middle East and North Africa) و نام اختصاری آن‌ها در زبان انگلیسی، یعنی (WANA) به جای (MENA) اشاره کرد.
[3] The United Nations Economic and Social Commission for West Asia
[4] The United Nations Environment Programme's Regional Office for West Asia
[5] Heidelberg Institute for International Conflict Research
[6] https://hiik.de/2021/02/15/renaming-of-the-mena-working-group/?lang=en
[7] International Peace Bureau
[8] پاسخ دفتر بینالمللی صلح به پرسش نگارنده طی مکاتبهٔ شخصی.
[9] The West Asia-North Africa (WANA) Institute
[10] برای دیدن دیدگاه این مؤسسه در کاربرد «غرب آسیا» به جای «خاورمیانه»، به توضیحات مندرج در وبسایت این مؤسسه با آدرس اینترنتی ذیل مراجعه کنید.
http://wanainstitute.org/en/why-wana
[11] Belt and Road Initiative (BRI) or One Belt One Road (B&R)
[12] برای دیدن متن کامل برنامهٔ اجرایی این پروژه و مطالب مرتبط به وبسایت شورای دولتی جمهوری خلق چین به آدرس اینترنتی ذیل مراجعه کنید.
http://english.www.gov.cn/beltAndRoad/
[13] اهمیت این تغییرات برای «ما»، بسیار فراتر از صرف بحث از تحول مفاهیم است. نگاهی دقیق و عمیق به منطق برآمدن قدرت‌های در حال ظهور آسیایی و توازن قوای جدید در جهان، بالقوه درس‌های فراوانی برای «ما» دارد. برای مطالعه بیشتر ر.ک. «مفهوم قدرت و عملکرد سیاست خارجی: مقایسه چین و ایران»، محمود سریع‌القلم، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره اول، بهار 1390.
[14] برای دیدن سابقهٔ این بحث، ر.ک. «نبردِ مفهومیِ پیرامون «خاورمیانه» چرا نمی‌توان از مفهوم خاورمیانه دست کشید»، محدثه جزایی، وبسایت مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، 15 بهمن 1399.
https://www.cmess.ir/Page/View/2021-02-03/4646