برگزاری دومین نشست علمی گروه مطالعات بررسی مسایل استراتژیک خاورمیانه با عنوان «رویکرد دولت بایدن به مسائل خاورمیانه و دلالت‌های استراتژیک آن برای ایران»
دومین نشست علمی گروه مطالعات بررسی مسایل استراتژیک خاورمیانه پژوهشکده روز سه‌شنبه 7 بهمن 1399 با عنوان «رویکرد دولت بایدن به مسائل خاورمیانه و دلالت‌های استراتژیک آن برای ایران» و ارائه دکتر ناصر هادیان و دکتر جلال دهقانی فیروز آبادی برگزار شد. در آغاز نشست، دکتر فاطمه سلیمانی مدیر گروه مطالعات استراتژیک ضمن بیان مقدمه‌ای به طرح مسأله در چارچوب ترسیم فضای سیاسی دگرگون‌شدۀ ایالات متحده پرداخت. ایشان اشاره کرد که امریکا در شرایط موجود با چالش‌های بزرگی در داخل مانند شکاف فزایندۀ اجتماعیِ نشأت گرفته از پدیده ترامپیسم و بحران کووید-19 و در خارج با چالش‌های «اقتصادی، امنیتی چین، روسیه، اتحادیه اروپا، توسعه همکاری‌های بین‌المللی در مقابله با شیوع کروناویروس و درنهایت احیای رهبری جهانی امریکا» مواجه است. در میانه این درگیری‌ها، شناخت جایگاه خاورمیانه در سیاست خارجی دولت جدید امریکا و نوع رویکرد بایدن به مسائل منطقه و به‌ویژه ایران از اهمیت و ضرورت آشکار برخوردار می‌شود، چرا که از رهگذر درک راهبردی این مسأله است که می‌توان به دلالت‌های استراتژیکِ واقع‌بینانه و بیشینه‌جویانۀ منفعت‌محور برای ایران نائل آمد.
در تشریح چرایی و چگونگی رویکرد دولت جدید امریکا به مسائل خاورمیانه، دکتر ناصر هادیان با بیان اینکه بایدن و تیم سیاست خارجی‌اش افراط و تندروی ترامپ را پیشه نخواهند ساخت، به بررسی روندهای استراتژیک خاورمیانه در دوران جدید تصدی قدرت در کاخ سفید پرداخت. از دیدگاه ایشان، بایدن به سیاق سابق به حمایت از اسرائیل ادامه خواهد داد، اما در اتخاذ سیاست حمایت‌گری تابع دیدگاه خاص خود درباره «راه‌حل دو دولت» است. افزون بر این، کاخ سفید تحت هدایت بایدن روابط استراتژیک با متحدان سنتیِ خاورمیانه‌ای را حفظ خواهد کرد، باوجوداین، ضمن فشار بر عربستان در موضوعات حقوق بشری نظیر بحران یمن، سیاست تشویق و ترغیب کشورهای منطقه برای حل مشکلات و مسائل فیمابین از جمله تنش‌زدایی در روابط ایران و عربستان و ایجاد ترتیبات امنیتی خاصی در منطقه که شامل ایران، عراق و یمن باشد، را اتخاذ خواهد کرد. دکتر هادیان، یکی از مهمترین چالش‌های سیاست خارجی امریکا را موازنه‌سازی ایران با کشورهای منطقه دانست.
این استاد دانشگاه، ایران و مذاکره با ایران را مسأله محوری خاورمیانه در سیاست خارجی دولت بایدن دانست. در اولین گام، بایدن مایل به بازگشت به برجام است، چراکه از یک‌طرف می‌پندارد ایران در آستانه ساخت بمب هسته‌ای قرار دارد و از سوی دیگر، به خوبی درک کرده که جلوگیری از وقوع جنگ در شرایط موجود یک ضرورت راهبردی است. از این دیدگاه، در مرحله اول همه طرف‌ها به برجام برمی‌گردند و در مرحله دوم امریکا‌یی‌ها برجام پلاس را پی گرفته و امتیازاتی اعطا می‌کند تا ایران محدودیت‌های دیگری را نیز بپذیرد. در این راستا، الف) از آنجا که یمن جزء اولویت امنیتی ایران نیست، بنابراین آمادگی مذاکره بر سر یمن برای طرف ایرانی وجود دارد. ب) از آنجا که خروج امریکا از افغانستان و عراق مستلزم قبول مسئولیت‌های امنیتی سنگین از جانب بازیگر دیگری خواهد بود، مذاکره بر سر چگونگی حضور امریکا به گونه‌ای که علیه منافع ایران نباشد، صورت خواهد گرفت. ج) اختلاف اصلی در منطقه بین ایران و امریکا بر سر سوریه و لبنان است که عمق استراتژیک ایران تلقی می‌شوند و جمهوری اسلامی به‌دنبال ایجاد بازدارندگی در این مناطق در برابر اسرائیل است.
در ادامه دکتر دهقانی ویژگی‌های سیاست خارجی بایدن را در چند محورِ چندجانبه‌گرایی، فراآتلانتیک‌گرایی، اشاعه حقوق‌بشر و دموکراسی، مداخله‌گرایی در امور بین‌الملل و نهادگرایی برشمرد. از این دیدگاه، سیاست خاورمیانه‌ای دولت بایدن مبتنی بر اهداف عملی و گام‌به‌گام خواهد بود. محور این سیاست مقابله با حضور چین در خاورمیانه و مدیریت بحران روابط با ایران است. در موضوع ایران، مذاکره هسته‌ای و غیرهسته‌ای در سرلوحه دستورکار سیاست خاورمیانه‌ای دولت بایدن قرار دارد. در این زمینه، می‌توان سه سناریو ترسیم کرد. الف) بازگشت ایران و امریکا به برجام 2015، ب) برجام تقویت‌شده و طولانی‌تر شدن رویه بازگشت به آن، و ج) پیشبرد پرونده‌های هسته‌ای، موشکی و منطقه‌ای به‌طور همزمان. در سناریوی سوم دو احتمال درباره حضور یا عدم حضور کشورهای منطقه در مذاکرات 1+5 وجود دارد.
دکتر دهقانی به تأثیرپذیری کشورهای منطقه از سیاست جدید دولت بایدن اشاره کرد و به‌موجب آن سه سناریو را ناظر بر روابط آنها با ایران دانست. الف) امریکا کشورهای منطقه را به اعمال فشار بیشتر بر ایران تشویق کند تا بدین وسیله واشنگتن امتیازات بیشتری از ایران بگیرد، ب) امریکا بر کشورهای منطقه جهت همزیستی با ایران و حل مسائل منطقه‌ای اعمال فشار کند، و ج) خصومت‌های منطقه‌ای علیه ایران با تشکیل محور عبری-عربی بیشتر شود. ایجاد مثلث ترکیه-عربستان-اسرائیل یکی از گزینه‌های محتمل در این زمینه محسوب می‌شود.
در پایان رئیس پژوهشکده، دکتر قدیر نصری به اختلافات سیاسی درون‌نخبگانی در ایران اشاره کرد که به نظر می‌رسد موافقان و مخالفان از مدت‌ها قبل درباره گزینه مذاکره و بازگشت به برجام صف‌آرایی کرده‌اند. نخبگان سیاسی در درون دولت خواهان مذاکره بوده و به‌دنبال آن هستند که همه موضوعات اعم از هسته‌ای و منطقه‌ای را از طریق مذاکره حل کنند. طیف دیگر، گروه پرقدرتی است که با نگاه بسیار بدبینانه به مذاکره به‌ویژه امریکا طرفدار استقلال هستند. همچنین، ایشان به دشوارتر شدن مدیریت تنش در روابط ایران و امریکا اشاره کرد، چراکه از یک‌سو بر تعدد بازیگران درگیر در روند مذاکره افزوده شده، از چین گرفته تا کشورهای عربی و کشورهای اروپایی و از سوی دیگر بر تنوع موضوعات در دستورکار مذاکره افزوده شده، از هسته‌ای گرفته تا منطقه‌ای و موشکی. بنابراین، بایدن فرصتی دوساله برای مدیریت مسأله دارد و چنانچه این روند، بدون نتیجه مشخص و ملموس، طولانی‌تر شود، مجددا سایه ترامپ و ترامپیسم بر سیاست‌های امریکا سایه خواهد افکند.
در تکمیل این اظهارات، دکتر هادیان به طبیعی بودن اختلاف‌نظر‌های درون‌حاکمیتی در ایران اشاره کرد که به‌رغم وجود مخالفت‌ها از جانب طیف ایدئولوژیکِ انقلاب‌گرا، اما چنانچه این نیروها در ساختار قدرت اجرایی قرار بگیرند، مذاکره را در دستورکار قرار خواهند داد. بنابراین، از آنجاکه گزینه مذاکره در هر دو طرف ایرانی و امریکایی در نظر گرفته شده، تصمیم آن در مدت کوتاهی (کمتر از دو سال) اخذ خواهد شد. باوجوداین، بر سر دستیابی به توافق در مورد موضوعات حساس منطقه‌ای مانند عراق و افغانستان مسیر دشواری پیش روی مذاکره‌کنندگان قرار دارد.
گزارش: دکتر افسانه رشاد دبیر گروه بررسی مسایل استراتژیک خاورمیانه
نویسنده
افسانه رشاد (دبیر گروه )
افسانه رشاد، پژوهشگر مهمان مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در گروه مسائل استراتژیک خاورمیانه می باشد. وی دبیر گروه بررسی مسائل استراتژیک خاورمیانه و دانش آموخته دکتری رشته روابط بین الملل در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران است. حوزه مطالعاتی خانم رشاد مطالعات راهبردی ، سیاست خارجی ایران و مسائل خاورمیانه می باشد.