گزارش نشست مجازی گروه نفت، گاز و انرژی ¬های نو با عنوان" بانک سوخت آژانس بین¬ المللی انرژی اتمی؛ سیاست ¬های عرضه ¬ای"
نشست مجازی گروه نفت، گاز و انرژی های نو با عنوان" بانک سوخت آژانس بین المللی انرژی اتمی؛ سیاست های عرضه ای" روز سه شنبه 14 بهمن ماه 1399 با سخنرانی جعفر مقدم کارشناس حقوق هسته ای و حضور دکتر قدیر نصری رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و دکتر رحمت حاجی مینه مدیر گروه نفت، گاز و انرژی های نو برگزار شد. در این نشست تخصصی با مدیریت گلاره رستگارنیا دبیر این گروه مطالعاتی جمعی از اعضا و علاقه مندان نیز حضور داشتند.
در ابتدا آقای مقدم، یافتن پاسخی برای چرایی ایجاد بانک سوخت آژانس بین المللی انرژی اتمی و چیستی مبانی و خاستگاه آن را محور اصلی سخنرانی خود معرفی کرد، و مرور تاریخچه تحولات این مرکز را سنگ بنای بحث ضمانت عرضه سوخت و سیاست های عرضهای بانک سوخت دانست. وی در ادامه با اشاره بر ماده 4 پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای و دو موضوع مهم مطرح در آن یعنی غنی سازی و بازفرآوری به تفسیر های متعدد از این ماده پرداخت که ضمن توجه به سایر حوزه های استفاده صلح جویانه، این دو موضوع مهم را نادیده می گیرند. به اعتقاد وی هیچ مکانیسمی برای تفسیر ماده 4 پیمان مشخص نشده است.
این کارشناس حقوق هسته ای تحولات مربوط به تضمین عرضه را به دو بخش پیش از سال 2000 و پس از آن تقسیم کرد و مورد ارزیابی قرار داد. ایجاد مراکز منطقه ای چرخه سوخت، مطالعات مربوط به ارزیابی بین المللی چرخه سوخت، کنفرانس سازمان ملل در زمینه استفاده صلح جویانه از انرژی هسته ای و سمپوزیوم بین المللی مربوط به چرخه سوخت هسته ای و استراتژی های مربوط به رآکتور از جمله مواردی محسوب می شدند که پیش از سال 2000 تحولات را رقم زدند. در ادامه نیز وقایعی مانند فروپاشی دولت شوروی سابق و پایان جنگ سرد که تحولات مهم جغرافیای سیاسی جهان نتیجه آن به شمار می رفت و در معرض خطر قرار گرفتن کل تأسیسات هسته ای کشورهای استقلال را به دنبال داشت، در کنار وجود بازار سیاه هسته ای، نگرانی از ضعف امنیتی در مؤسسات هسته ای کشورهای آسیای میانه پس از فروپاشی شوروی سابق، همچنین واقعه 11 سپتامبر سال 2001 در آمریکا، خروج کره شمالی از پیمان عدم اشاعه سلاح های هسته ای در سال 2003 و آزمایش هسته ای توسط این کشور تحولات پس از سال 2000 را موجب شدند. در این میان دست یابی جمهوری اسلامی ایران به فناوری غنی سازی و تولید سوخت هسته ای برای مصارف صلح جویانه از حساسیت بییشتری برخوردار شد. در این ارتباط البرادعی رئیس وقت آژانس بین المللی انرژی اتمی موضوع برخورد با چالش های عدم اشاعه، ایمنی و امنیت هسته ای را مطرح ساخت. بر اساس این ضرورت گروهی از کارشناسان بین المللی را در سال 2004 مأمور کرد تا با دیدگاهی مبتنی بر عدم گسترش، رهیافت هایی را ارائه دهند که مانع از انحراف مواد و تجهیزات حساس هسته ای به طور عمده غنی سازی و بازفرآوری به سمت استفاده صلح جویانه شوند.
مقدم در ادامه به پنج رویکردی اشاره کرد که در گزارش این گروه تحت عنوان سند 640 در سال 2005 مطرح شده بودند. توسعه و اجرای تضمین های مربوط به عرضه بین المللی سوخت با مشارکت آژانس و ایجاد مؤسسات چند ملیتی جدید به ویژه منطقه ای بر مبنای مالکیت مشترک از طریق انعقاد قراردادها و موافقتنامه های داوطلبانه از جمله غنی سازی اورانیوم، بازفرآوری سوخت، دفع و ذخیره سوخت مصرف شده، دو رویکردی محسوب می شوند که مبنایی برای فعالیت های بعدی آژانس و ارائه طرح های کشورهای صاحب فناوری شدند. وی به دنبال مرور طرح های ارائه شده از سوی آمریکا، روسیه، ژاپن، انگلیس، آلمان و طرح های شش کشور، مؤسسه مشارکت جهانی برای انرژی هسته ای و انجمن هسته ای جهان به دو طرح در دست اجرا یعنی طرح بانک سوخت آژانس و طرح ذخیره اورانیوم روسیه پرداخت.
کارشناس این نشست، به طرح بانک سوخت آژانس بر اساس پیشنهاد ارائه شده از سوی مؤسسه ابتکار برعلیه تهدید هسته ای و تأسیس آن در قزاقستان در سال 2010 پرداخت و شرایط آژانس برای ارائه سوخت را شرح داد. براساس این شرایط، کشورهای دریافت کننده مواد نباید پرونده مفتوحی در شورای حکام و شورای امنیت داشته باشند و از سوی دیگر بایستی دارای موافقتنامه پادمان در حال اجرا باشند. وی افزود طرح روسیه نیز شامل ایجاد مرکزی برای غنی سازی با مشارکت قزاقستان و ارمنستان و ایجاد اورانیوم کم غنا تحت نظر آژانس و با تأیید شورای حکام است و در این میان نکته قابل توجه طرح عدم امکان دسترسی اعضای خارجی به فناوری غنی سازی و اطلاعات طبقه بندی شده توسط روسیه است.
به عقیده این کارشناس حقوق هسته ای مواضع کشورهای عضو جنبش عدم تعهد و گروه 77 متمرکز بر هرگونه پیشنهادی است که در رابطه با تضمین عرضه سوخت، ونتایج جدی حق غیرقابل انکار کشورها در توسعه و استفاده از انرژی هسته ای برای اهداف صلح جویانه ارائه میشود. بنابراین حق غیرقابل انکار اعضا در پیمان عدم گسترش سلاح های هسته ای جهت تحقیقات، توسعه، تولید و استفاده از انرژی های هسته ای را بر طبق ماده 4 به رسمیت شناخته و هر گونه تلاش کشور یا گروهی از کشورها را که بخواهد پیش شرطی را بهعنوان تضمین عرضه مطرح کند، رد می نمایند. مواضع ایران نیز تکرار مواضع کشورهای 77 بوده و در نهایت چنین طرح هایی در آژانس به ویژه در خصوص ادامه چرخه سوخت در حال تکمیل شدن هستند.
در انتهای نشست و پس از پرسش و پاسخ حاضرین، آقای مقدم، بحث خود را با تأکید بر ضرورت پرداختن و پژوهش در حوزه های گوناگون سیاسی، حقوقی و فنی نسبت به چگونگی مشارکت ایران در بانک سوخت خاتمه داد.
تهیه و تنظیم گزارش: گلاره رستگارنیا، دبیر گروه نفت، گاز و انرژی های نو
نویسنده
گلاره رستگارنیا (دبیر گروه)
گلاره رستگارنیا دبیر گروه نفت، گاز و انرژی های نو در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه است. وی دانشجوی دکتری رشته روابط بین الملل در دانشگاه آزاد واحد کرج می باشد. حوزه مطالعاتی خانم رستگارنیا مسائل خاورمیانه و انرژی می باشد.