آیا فعالیت های تروریستی در منطقه خاورمیانه کاهش یافته است؟

 مهدخت ذاکری – مدیرگروه مطالعات تروریسم نوین پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه 

هشتمین گزارش جهانی شاخص تروریسم^[1](GTI) که هرساله توسط موسسه مطالعات اقتصاد و صلح استرالیا تهیه میشود، امسال در میانه کشاکش استمرار کوید 19و تداوم منازعات منطقه خاورمیانه منتشر شد. این گزارش مطالعه جامعی است که تاثیر تروریسم بر 163 کشور را بررسی کرده و بر اساس معیارهای خود، رتبه کشورها را بین صفر تا 10، رتبه بندی میکند که شاخص 10 گویای وضعیت بسیار نامطلوب یک کشور خواهد بود. طبق این رتبه بندی، در سال 2019 به ترتیب کشورهای افغانستان با شاخص 9.5، عراق با شاخص 8.6، نیجریه با شاخص 8.3 ، سوریه با شاخص 7.7 و سومالی با شاخص 7.6 جزو 5 کشوری هستند که در صدر جدول GTI قرار دارند. در سوی دیگر اما، کشورهای امارات متحده عربی، ترکمنستان، توگو، تیمور و اسلونی از جمله کشورهایی هستند که با شاخص صفر، هیچ گونه معیاری از رویدادهای تروریستی نداشته اند. ایران نیز در این گزارش با رتبه 46 و شاخص 4.1 بعد از تاجیکستان و قبل از شیلی، در این جدول قرار گرفته است.

برای ایجاد یک همبستگی معنایی، این گزارش تعریف و مصادیق مورد قبول خود از تروریسم را این گونه چارچوب بندی میکند: "مورد تهدید قراردادن و یا استفاده از زور و خشونت غیرقانونی توسط یک کنشگر غیردولتی با هدفی سیاسی، اقتصادی، مذهبی و یا اجتماعی از طریق دست زدن به اقداماتی همچون ایجاد رعب، زور و یا تهدید". این تعریف مبین این نکته است که تروریسم تنها یک حمله فیزیکی به شمار نمی آید، بلکه تاثیرگذاری روانی را نیز دربرمیگیرد. با توجه به این تعریف کلی، شاخص جهانی تروریسم، سه معیار را برای تروریستی بودن یک رویداد، تعریف میکند: 1- بین المللی بودن رویداد، 2- وجود خشونت و یا تهدید در رویداد و 3- کنشگری گروه های فروملی و نه دولتی در رویداد. هم چنین، رتبه GTI کشورها بر اساس تعداد کشته­ ها، حوادث، مجروحان و خسارتهای مادی ناشی از حملات و رویدادهای تروریستی در دوره پنج ساله منتهی به سال مورد بررسی، تعیین میشود.گزارش امسال علاوه بر بررسی­های هرساله خود مبنی بر تاثیرات اقتصادی تروریسم، روندها و تغییرات در چشم انداز تروریسم، تاثیرات همه ­گیری جهانی کوید 19 بر پدیده تروریسم را نیز مورد بررسی قرار داده­است.

در گزارش امسال چند نکته مهم به چشم میخورد: اول آنکه، بعد از پشت سر گذاشتن سال یک نقطه عطف جهشی و افزایشی در سال 2014، سال 2019 برای پنجمین سال متوالی، جهان با تعداد تلفات انسانی کمتری نسبت به سال قبل، مواجه بوده و با 15 درصد کاهش، سال 2019 تعداد کشته های ناشی از رویدادهای تروریستی، معادل 13هزار و 826 نفر بوده است.

نکته دوم پیرامون قرارگرفتن افغانستان، برای دومین سال متوالی، در صدر کشورهای شاخص تروریسم جهانی است. اگرچه که طبق محاسبات این گزارش، نسبت به سال 2018 کاهشی 22 درصدی در تاثیرات ناشی از تروریسم بوده، اما کماکان رتبه اول را دارد.

سومین نکته قابل توجه در گزارش امسال، اشاره به کاهش فعالیت­های گروه داعش است. بدین ترتیب که تعداد کشته های ناشی از عملیات این گروه از تعداد 1500 نفر در سال 2018، به 947 نفر در سال 2019 کاهش یافته است. تغییر دیگر پیرامون تحرکات این گروه، جابجایی سلول ها و بیعت های داعش از خاورمیانه به سمت کشورهای جنوبی صحرای افریقا همچون بورکینا فاسو، موزامبیک، نیجر، مالی، کنگو و اتیوپی است. کشورهایی که اغلب درگیر دولتهایی فرومانده، گسست های اجتماعی، فقر گسترده و خاطرات منازعه خیزی هستند. شاید این جابجایی منطقه ای باعث شده تا 2019، منطقه خاورمیانه شاهد روزهای آرامتری نسبت به دوران مشابه خود در سال قبل، باشد، چرا که طبق این شاخص ها، منطقه خاورمیانه کاهشی 87درصدی در تعداد کشته های ناشی از تروریسم، داشته است. رویدادی که در سالهای بعد از 2003 و حمله امریکا به عراق، برای منطقه کم سابقه بوده است.

تاثیرات اقتصادی تروریسم نیز از مواردی است که در گزارشات سالیانه شاخص تروریسم جهانی مورد بررسی قرار میگیرد. هزینه­های اقتصادی ناشی از فعالیت­های تروریستی در سال 2019، مبلغی معادل 26 میلیارد و 400 میلیون دلار بوده، اگرچه که طبق یافته های این گزارش، نسبت به سال قبل، 15درصد کاهش داشته است.

پیرامون چرایی توسعه تروریسم، این گزارش بدرستی استدلال می کند که در کشورهای توسعه یافته اقتصادی، عدم ادغام و شکاف­های اجتماعی و در کشورهای کمتر توسعه یافته، منازعات مذهبی و قومی از جمله مهمترین عوامل شتاب دهنده در شکل­ گیری و نضج گروه های تروریستی است. البته که توسعه فناوری و تسهیل دسترسی به اینترنت و فضای دارک وب­ها^[2] نیز شرایط مساعدتری را برای این گروه ها هم از نظر جذب نیرو و هم تبادلات مالی به مثابه شاهرگ حیاتی بقای این کنشگران، فراهم آورده است. علاوه بر موارد ذکر شده نیاز است که متغیرهایی چون شوک­های اقتصادی، گسست های اجتماعی، بی ثباتی­ های ژئوپلیتیک و منازعه خیزی، به مثابه عوامل تسهیل گر در انتشار ریزومی خشونت سیاسی و افراطی­ گری، مورد مداقه قرار گیرد.

اما درباره پایان سال 2019 و ورود به سال جدید و هم زمانی با پدیده جهان گیر کووید 19، شاخص های تروریسم جهانی احتمالا با تغییرات چشمگیری همراه خواهد بود. چرا که با تداوم شیوع و اجتناب ناپذیری پیامدهایی چون نابسامانی­ های اقتصادی گسترده، انزوای اجتماعی و هم زمان دسترسی گسترده به اینترنت، شرایط برای گرویدن و میل به گروه­های افراطی چه در قالب سلفی و چه در شکل راست افراطی آن، هموارتر شده است. همچنان که گزارش جهانی شاخص تروریسم امسال نیز نشان می دهد، نگرانی گسترده­ای در میان تحلیل گران و سیاست گزاران نسبت به رواج روایت­های افراط­ گرایانه در قالب نئونازیسم، نژادپرستان سفید^[3] و شبکه ­های آنارشیستی در کشورهای غرب ایجاد شده است.

اما پیرامون فعالیت های تروریستی در منطقه خاورمیانه در 2020 متفاوت، که همراه با شیوع بیماری گذشت، بنظر میرسد با تجدید حیات گروه هایی چون داعش در منطقه، فعالیت های تروریستی افزایش پیدا کرده است. گروه بین المللی بحران اخیرا نسبت به تهدید شیوع بیماری علیه همبستگی جهانی هشدار داده بود چرا که در شرایط عدم همکاری و همگرایی، گروه های تروریستی فرصت بیشتری برای تدارک حملات و بسط عقاید و لجستیک خود خواهند داشت. مصداق این نکته حملات ماه های گذشته گروه تروریستی داعش در عراق، سوریه و اخیرا در افغانستان است. از آنجایی که عراق و سوریه از نقاط استراتژیک برای این گروه بوده لذا به منظور توسعه دوباره سرزمینی و حوزه نفوذ خود، بیشتر تمرکز حملاتش را بر این مناطق قرار داده است. این گروه، تنها در ماه های ابتدایی سال 2020 بیش از 50 حمله در عراق و سوریه انجام داده است. بی شک یکی از مهمترین دلایل افزایش امار حملات و تعداد کشته شدگان، وضعیت شیوع و همه گیری، اشتغال نیروهای نظامی و امنیتی این کشورها و یا عدم تمرکز کافی آنها به دلیل همه گیری و مراقبت های درمانی بوده است.

بنابراین به مثابه راهبردی کوتاه مدت برای مقابله با گستردگی اقدامات تروریستی گروه­هایی چون شاخه­های منتشر شده القاعده و داعش در منطقه خاورمیانه، قطع فوری دوعامل تاثیرگذار در تداوم حیات سازمانهای خشونت ورز افراطی یعنی: سرمایه های مالی و تجهیزات تسلیحاتی است. هم چنین از آنجایی که فضای بی ­ثباتی، بحران و منازعه، بستر را برای ادامه تحرکات و فعالیت­ های تروریستی این کنشگران مهیاتر می کند، بنابراین یکی دیگر از اقدامات منع کننده می تواند تلاش و همکاری کشورهای منطقه برای آتش ­بس در میدان­های منازعه ­خیز هم چون منطقه ساحل افریقا، سوریه، یمن و عراق و حرکت به سوی مذاکره برای حل بحران باشد.