جنگ قره باغ و امنیت انرژی

نویسنده: بهروز نامداری پژوهشگر مهمان و دانش آموخته دکتری روابط بین الملل

جنگ بین ارمنستان و آذربایجان که از 12 جولای سال جاری و با تبادل آتش توپخانه بین دو کشور آغاز شد می توان گفت شدیدترین در نوع خود پس از دهه 1990 بوده و می تواند امنیت عرضه انرژی بخصوص در اروپا را با چالش مواجه نموده و روسیه را به برنده بزرگ این نزاع تبدیل نماید.

هرچند کشورهای آذربایجان و ارمنستان پیش از این در دهه 1990 و سال 2016 با یکدیگر وارد جنگ تمام عیار بر سرمنطقه قرباغ شده اند اما آنچه جنگ کنونی بین دوکشور را از دو جنگ پیشین متمایز می کند وجود خطوط انتقال نفت و گاز در حاشیه محل درگیری بین دو کشور در منطقه تووز(Tovuz) است. تووز منطقه ای است که خطوط حیاتی انرژی صادراتی آذربایجان به اروپا در کریدوری تحت عنوان کریدور شرق-غرب یا ترانس-اوراسیا از آن عبور می کند. این خطوط شامل خط انتقال نفت باکو-تفلیس-جیهان(BTC) و خط لوله گاز قفقاز جنوبی(SCP) که تنها تامین کننده گاز خط لوله ترانس آناتولی یا TANAP است.

آذربایجان از خط لوله(BTC) که نفت خام تولیدی آن کشور را به اروپا منتقل می کند در سال 2019 حدود2/233 میلیون بشکه نفت صادر کرده است، همچنین در طی زمان سپری شده از سال2020 نیزحدود 81% از عملیات صادرات نفت آذربایجان از همین مسیر صورت گرفته است. موازی با این خط لوله نفت، خط لوله انتقال گاز طبیعی قفقاز جنوبی( SCP) که وظیفه صادرات گاز آذربایجان به گرجستان، ترکیه و اروپا را برعهده دارد نیز قرار دارد. این خط لوله در سه ماهه نخست سال 2020 حدود 23% از تقاضای گاز طبیعی ترکیه یعنی 7/2 میلیارد مترمکعب را تامین کرده است. این در حالی است که در همین مدت آذربایجان از طریق همین خط 87% نیاز گرجستان به گاز طبیعی را نیز تامین نموده است. علاوه بر موارد ذکر شده و حتی به نوعی مهمتر از آنها قرار است از اواخر سال 2020 و یا حداکثر اوایل سال 2021 از همین مسیر سالانه 10 میلیارد متر مکعب گاز از میدان شاه دنیز آذربایجان با کمک دو خط لوله دیگر موسوم بهTANAP و TAP به اروپا صادر گردد. در مجموع علاوه بر تامین نیاز گرجستان به گاز طبیعی از این کریدور سالانه 6 میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه و 10 میلیارد متر مکعب گاز به اروپا ارسال خواهد شد. هرچند درصورت موفقیت این فاز ممکن است این حجم به 2 برابر نیز ارتقا یابد، اما شرایط امنیتی جاری منطقه نه تنها این آینده را با تهدید مواجه می سازد بلکه پایداری شرایط کنونی را نیز با خطر جدی روبرو کرده است. چراکه شهر Tovuzبه عنوان مرکز این منطقه که توسط توپخانه ارتش ارمنستان بمباران شده است تنها 15 کیلومتر از این کریدور فاصله دارد.

توجه به همین مبنا و ماهیت خطوط لوله حامل هیدروکربن بود که شرکتBP به عنوان یکی از سهامدارن اصلی خطوط SCP و BTC، را وادار نمود فعالیت این خطوط را در جریان جنگ سال 2008 روسیه و گرجستان به حالت تعلیق درآورد. از همین روی تشدید بیشتر درگیری های جاری و تداوم آن می تواند به توقف هرچند موقت عبور نفت وگاز از این کریدور بیانجامد که علاوه بر آذربایجان تبعاتی ناخوشآیند برای گرجستان ،ترکیه و حتی اروپا به دنبال خواهد داشت. اما این تهدیدها هم زمان با آنکه برای عده ای بسیار دردناک خواهد بود برای برخی ها بسیار خوش آیند می نماید. از جمله این کشورها روسیه است که تضعیف موقعیت خط لوله SCP در تامین گاز ترکیه و گرجستان از یک طرف موجب تسلط هرچه بیشتر این کشور بر بازار گاز آنها خواهد شد و از سوی دیگر خالی ماندن خط لوله TANAPاز گاز طبیعی آذربایجان هرچه بیشتر موجب تحکیم خطوط لوله ترک استریم و بلواستریم در تامین گاز جنوب اروپا و همچنین ترکیه خواهد گردید.

از این روی تداوم و تشدید جنگ بین باکو و تفلیس چندان با منافع روسیه در تضاد نیست، این در حالی است که تداوم و مزمن شدن این نزاع اروپا را با چالش مواجه خواهد نمود. چراکه اروپا قصد دارد از باثبات نگه داشتن کریدور انتقال نفت و گاز آذربایجان و حتی احداث خط لوله گازی ترانس کاسپین و اضافه نمودن گاز تولیدی ترکمنستان به این کریدور، در راستای متنوع سازی منابع تامین انرژی های هیدروکربی، ابزاری در مقابل وابستگی بیشتر به روسیه در این زمینه برای خود فراهم سازد. از سوی دیگر ترکیه نیز که منافع بسیاری از انتقال نفت و گاز تولیدی حوزه دریای خزر به بنادر و مرزهای غربی خود می برد تلاش خواهد نمود تا اولا هرچه سریعتر این نزاع ها خاتمه یابد و ثانیا بر قلمرو آذربایجان به سمت غرب افزوده گردد تا این کریدور هرچه بیشتر از دسترس ارمنستان دور گردد. بنابراین در کنار سایر اهداف قومی و ژئوپلتیک، آنکارا از منظر امنیت انرژی تلاش دارد تا با جانبداری از باکو در این جنگ، هم جایگاه خود به عنوان هاب تامین و توزیع گاز اروپا را تثبیت نماید و هم انحصار تامین گاز خود از طریق خط لوله را از اتکای صرف به ایران و روسیه خارج کند.