تعرض هواپیماهای امریکایی به هواپیمای مسافربری ایران: نگاهی حقوقی

نویسنده: طه اکرمی پژوهشگر مهمان

در دوم مرداد ماه 1399، دو فروند جنگنده اف 15 امریکایی به پرواز 1152 مسیر تهران-بیروت هواپیمایی ماهان تعرض کردند که این امر منجر به مجروح شدن برخی از مسافران این هواپیما به علت تغییر مسیر هواپیما، گردید. این امر که در گذشته نیز علیه هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران روی داده بود، فاقد مشروعیت قانونی و حقوقی است. در نوشتار حاضر تلاش می شود تا به تبیین حقوقی این بازرسی و چرایی انجام اقداماتی از این دست علیه ایران پرداخته شود.

آمریکا همواره تلاش کرده است تا مسیرهای زمینی، هوایی و دریایی تبادل کالا و تجارت با ایران را مسدود کند. در این راستا، از سال 2011 تا کنون، به دنبال بستن مسیرهای هوایی ایران از جمله تحریم هواپیمایی ماهان بوده است. هواپیمایی ماهان از سال 2011 ذیل دستور اجرایی E.O. 13224، به علت همکاری با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و کمک به دور زدن تحریم‌های آمریکا تحت تحریم این کشور قرار گرفت. در واقع مشکل آمریکا امکان انتقال نیرو و متخصصین و همچنین حفظ مسیرهای دسترسی ایران به مناطقی است که از نگاه آن ها امریکا و اسرائیل را به خطر می اندازد. پس از تحریم از سوی آمریکا و فشار این کشور به سایر متحدین، هواپیمایی ماهان در سال 2019 از سوی آلمان و فرانسه نیز تحریم شد. علاوه بر این، وزارت امور خارجه امریکا در سال 2020 به اتهام حمایت از تروریسم و انتشار کووید 19، از همه کشورهای جهان خواست تا هواپیمایی ماهان را تحت تحریم قرار دهند.

همچنین در سال 2017 نیز طرح تحریمی دیگری نیز در مجلس نمایندگان آمریکا در رابطه با تحریم هواپیمایی ماهان در سال 2017 طرح گردید. این طرح که "هواپیمایی ماهان و قانون مقابله با تروریسم 2017" نام داشت، برخی اقدامات ضروری در این راستا را بیان می کند که شاهد اجرایی شدن موردی آنها بوده ایم. این اقدامات عبارتند از:

تهیه فهرست فرودگاه هایی که هواپیمایی ماهان در آن فعالیت انجام می دهد؛

1. در صورت فرود و نشستن هواپیمایی ماهان در هر فرودگاهی، ارزیابی آنکه آیا این فرود ضرورت داشته است یا خیر؛
2. تشدید اقدامات امنیتی نسبت به پروازهایی که از فرودگاه هایی که ماهان در آنجا فعالیت داشته و به مقصد آمریکا می باشند؛

در این بخش تلاش خواهد شد تا قانونی بودن نوع برخورد آمریکا با هواپیمای مسافربری ماهان بررسی شود:

به طور کل حفاظت از هواپیمای مسافربری و غیرنظامی، یک اصل در حقوق بین‌الملل است. ممنوعیت استفاده از نیروی نظامی علیه هواپیمای غیرنظامی در ماده 3 کنوانسیون شیکاگو در 7 دسامبر 1944 صراحتا بیان شده است. طبق این ماده « همه دولت‌ها باید از استفاده از سلاح علیه هواپیمای غیر نظامی در پرواز خودداری کرده و در صورت رهگیری و بازرسی، جان افراد در حال پرواز و امنیت هواپیما نباید به خطر بیافتد.» در این راستا، ایکائو نیز هرنوع استفاده از خشونت علیه هواپیما، خدمه و مسافران هواپیما که در مسیر بین المللی هوایی می باشند را محکوم کرده و بیان می کند که امنیت و جان افراد در هواپیمای غیرنظامی باید تامین شود. همچنین قطعنامه 1067 شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز استفاده از سلاح علیه هواپیمای غیرنظامی را محکوم کرده و آن را مغایر با ملاحظات اولیه انسانی و قوانین حقوق بین الملل می داند.

با این حال، کشورها می توانند در صورت نقض حاکمیت شان توسط هواپیمای مسافربری، اقداماتی نظیر درخواست از هواپیما بابت فرود و یا توقف نقض حریم هوایی توسط هواپیمای مدنظر را انجام دهند. کشورها همچنین در صورت عدم همکاری هواپیمای مسافربری، می توانند از سایر گزینه ها، منهای استفاده از تسلیحات و شلیک و نابودی هواپیما، استفاده کنند؛ که البته در این مورد هم باید توجه داشت امنیت هواپیما و مسافرین نباید به هیچ وجه به خطر بیافتد. به طور کل، بازرسی باید آخرین اقدام بوده و باید محدود به شناسایی هویت هواپیما، آن هم توسط کشوری که حاکمیت آن نقض شده است، صورت گیرد. بحث دیگر نیز، بحث آزادی رفت و آمد و امنیت جانی می باشد که اصل 13 بیانیه حقوق بشر می باشد.

با توجه به مواردی که ذکر شد، اقدام امریکا در تعرض به هواپیمای مسافربری ماهان، اگرچه تحت تحریم آمریکا قرار گرفته است، اما در مغایرت کامل با قوانین بین المللی و حتی مقررات داخلی کشورها بود. دلایل غیر قانونی بودن اقدام امریکا عبارتند از:

1. همانطور که بیان شد، این اقدام آمریکا و مجروح شدن مسافران هواپیما، ناقض ماده 13 بیانیه حقوق بشر می باشد؛
2. در دستورالعمل انجام بازرسی منتشر شده توسط ارتش آمریکا، جنگنده های آمریکایی حق نزدیکی بیش از حد به هواپیمای مسافربری را ندارند، رویه ای که در مورد هواپیمایی ماهان نقض شد؛
3. کشورها در انجام بازرسی باید صرفا به ارتباطات رادیویی و یا علائم هشدار دهنده و در بدترین حالت، مانور بسنده کنند و هر اقدامی فراتر از آن و به خطر انداختن امنیت مسافرین و هواپیما، اقدامی غیر قانونی است؛ 
4. انجام بازرسی در صورتی موجه است که حاکمیت و امنیت کشوری نقض شده باشد؛ حال آنکه این بازرسی در کشور ثالثی صورت گرفته است که آمریکا صرفا یک پایگاه نظامی در آن دارد. این بازرسی صرفا توسط کشور سوریه و یا در نهایت لبنان (در خاک خودشان) می توانست صورت گیرد و این اقدام آمریکا نقض حاکمیت کشور سوریه بود؛
5. ایران با مجوز این دو کشور در مسیرهای هوایی بین المللی فعالیت می کند و بازهم آمریکا حق چنین اقدامی نداشت.

آمریکا همواره در تلاش بوده است تا مسیر زمینی، دریایی و هوایی دسترسی ایران به لبنان و سوریه را مسدود کند. از این رو دست به انواع اقدامات نظیر حمله موشکی به پایگاه‌های گروه‌های همسو با ایران، تحت فشار قرار دادن و تحریم آنها و .... می زند که این تعرض به هواپیمای مسافربری نیز، اخرین اقدامات از این دست و در راستای از بین بردن امنیت مسیر هوایی ایران و کاهش حضور ایران در این مسیر و این کشورها بوده است.

علاوه بر آن، این امر تنها علت انجام چنین اتفاقی نبود. به نظر می رسد جنگنده های امریکایی در پی انجام عملیات گسترده تری نیز بودند و در نظر داشتند تا از این طریق، پدافند سوریه هواپیمای مسافربری ایران را مورد هدف خود قرار دهد.

 در نتیجه به نظر می رسد اقدامات تهاجمی آمریکا و هم پیمانانش در منطقه علیه جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر شدت گرفته است که اوج آن شهادت سردار سلیمانی بود. به نظر می رسد ایران باید به دنبال تقویت بازدارندگی خود در منطقه باشد تا از این طریق، شدت فشارها بر خود را بکاهد. همچنین نباید از کنار مسائلی نظیر تعرض به هواپیما به سادگی گذشت و پیگیری حقوقی و دیپلماتیک این مساله باید در دستورکار دستگاه‌ها و نهادهای مسئول در جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد. این اقدام امریکا، علاوه بر ایجاد نا امنی در این مسیر پر اهمیت (تهران – بیروت)، موجب ایجاد رویه ای ناصواب در عرصه حمل و نقل هوایی می باشد.