خاورمیانه آشوب زده در پساکرونا

نویسنده: سهراب انعامی علمداری پژوهشگر مهمان

زمانی که ویروس کرونا موسوم به «کووید ۱۹» در اواسط ماه دسامبر (۲۴ اذر) در شهر ووهان در مرکز چین گزارش شد، شاید کمتر تحلیلگر و پژوهشگری پیش بینی می کرد که این ویروس و بیماری آرام آرام به عاملی برای تغییرات در سطوح مختلف فردی، جوامع، دولت ها و حوزه های منطقه ای و بین المللی تبدیل شود.   

اساسا بيماري هاي واگيردار از دهه ها پيش به عنوان يك مشكل جهاني و فراملتي مطرح بوده اند؛ آن زمان كه توافق وستفاليا به سرانجام رسيد و دولت-ملت ها شكل گرفت، چگونگي رويارويي ميان دولت ها به عنوان يك ساختار منسجم در برابر بيماري هاي همه گير به عنوان پديده اي ساختارشكن، نظم برانداز و كاهنده قدرت ملي مطرح شد.

اما داستان تقابل بيماري هاي همه گير و دولت هاي ملي اساسا به اين مولفه ها ختم نمي شود و برآيند همه اين مولفه هاي ذكر شده به مفهوم قدرت و امنيت باز مي گردد؛ همان نقطه اي كه دال مركزي تحليل هاي روابط و سیاست بين الملل را شكل مي دهد.

از دهه ٩٠ ميلادي بسياري از نظريه پردازان روابط بين الملل به مولفه هاي نوين قدرت و امنيت پرداختند و از تحلیل مفهومی قدرت در شکل کلاسیک خارج و به حوزه های دیگر همچون قدرت نرم توجه کردند، در حوزه امنیت نیز حوزه های نرم افزاری امنیت مانند بيماري هاي همه گير و محيط زيست به ابعاد سخت افزاری امنیت افزوده شد.

اكنون جهان با پديده نوپدید بيماري همه گير به نام كرونا روبه رو شده است كه خصلت همه گيري را در جهان بهم پیوسته امروز در اختيار دارد؛ چنين پدیده ای امنيت و قدرت ملي را به چالش كشانده و به آرامي به تضعيف پايه هاي قدرت ملي مي انجامد. اما آنچه اهمیت همه گیری این ویروس را دوچندان می سازد، هم گونگی و هم پوشانی در روندهای آشوب سیستمی به ویژه در خاورمیانه است. در این چارچوب پرسش اساسی چنین خواهد بود که کرونا چه تاثیری بر روندهای آشوب سیستمی در خاورمیانه خواهد گذاشت؟ به نظر می رسد کرونا در میانه آشوب سيستمي مي تواند به ظهور جهان متفاوتي بيانجامد؛ جهانی که کرونا خود به عنوان نشانه ای از آشوب سیتسمی می تواند نظم سیستمی درحال گذار را به فرایند سیکلی آشوب پیوند دهد. بسياري از تحلیلگران و ناظران سیاسی اکنون صحبت از يك جهان پساكرونایی در روابط بين الملل به میان می آورند و هریک با طرح مفاهیم و از منظر و رویکردی و از پشت لنز مفهومی و نظری متفاوتی به این جهان می نگرند. 

 اما اساسا اين پرسش در میانه آشوب سیستمی و ظهور پدیده نوپدید کرونا می تواند اینگونه مطرح شود که جهان پساكرونا چگونه جهاني خواهد بود؟ اگرچه كرونا به مولفه هاي بنيادين روابط بين الملل حمله نكرد اما توانسته وضعيت آشوب سیستمی در جهان را تشديد يا حتي متحول كند، به نحوي كه مي توان تاكيد كرد اكنون ديگر بايد به مديريت مولفه هاي آشوب ساز، مديريت بيماري كرونا را نيز بيافزاييم. کرونا به دلیل اینکه در فضای آشوب سیستمی ظهور کرد، خود بخشی از این فضا و بخشی از روندهای پیشینی است که به روندهای جدید و پسینی متصل شده است.

بسیاری از نظریه پردازان موسوم به «جریان اصلی» یعنی واقع گرایی، لیبرالیسم و رویکردهای انتقادی از دریچه جهان دولت ها به پدیده کرونا نگریستند و دولت، قدرت و تهدید- امنیت گستره نظری این نظریه پردازان را در بر می گرفت و درنهایت نیز نظم و توازن قوا به عنوان بستر تحلیل تاثیرگذاری و تاثیرپذیری این پدیده مورد مداقه قرارگرفت. نظریه پردازانی همچون استفن والت»، جوزف نای و ... در این میان افزایش قدرت دولت ملی را نشانه ای از تحول جدید خواندند. 

اما ورای توجه و تمرکز نظری  در یک جمع بندی خلاصه گونه می توان تاکید کرد که تاثیر همه گیری کرونا بر حوزه های روابط بین الملل نیز آشوب گونه بود؛ به نحوی که تداخل و تناقض و پیچیدگی مولفه های بتاثیرگذار در روندهای بین المللی نیز همزمان و توامان رخ داد و پیش بینی روندهای آینده پیچیده و تصمیمات بر بستر و دورنمای کوتاه مدت شکل گرفت.   

اگر در یک سو کرونا به تضعيف قدرت ملي انجامید و درعين حال قدرت گيري دولت ملي نیز دیده شد و اگر جهانی شدن در معنای یک پروژه تضعیف شد اما در دیگر سو ما با تسریع در فرایندهای جهانی شدن به عنوان یک روند روبرو هستیم. در این میان ناسيوناليسم و مركانتيليسم اقتصادي به شدت پررنگ و درعین حال وابستگی متقابل اقتصادی به دلیل همه گیری کرونا با شدت و حدت بیشتری دنبال شد.

نگارنده بر این باور است که با وجود دگردیسی در برخی فرایندهای بین المللی و منطقه ای، جهان پسا کرونا لزوما به معنای دگردیسی در ماهیت نظام بین الملل (آشوب، نظم در حال گذار، بازتوزیع قدرت و بازسازی موازنه) نخواهد بود، اما دگردیسی های روندی ناشی از همه گیری ویروس کرونا فارغ از سطح بین المللی بر مناطق به ویژه بر مناطق اشوب زده مانند خاورمیانه تاثیرگذاری بسیطی خواهد داشت.

جيمز روزنا، نظريه پرداز روابط بين الملل در كتابي تحت عنوان «آشوب در سياست جهان» در اوايل دهه 90 ميلادي، بنيان نظري وضعيتي را تبيين كرد كه شايد بتوان گفت شرايط اكنون خاورميانه باشد. روزنا كه خود يكي از نظريه پردازان مهم «مكانيزم تغيير در سياست بين الملل» محسوب مي شود، در نظريه «آشوب»، اين مفهوم را از منظر نوعي «بي نظمي» و «پيچيدگي» مي بيند. خاورمیانه کنونی به ویژه در سال های پس از 2011میلادی در هم سنجی با نظریه روزنا در حال بودن و شدن است و نشانه هایی از آشوب و بی ثباتی را می توان در آن مشاهده کرد. فضای امنیت منطقه ای به دلیل فرایندهای بحران آفرین مزمن در شرایط عدم اطمینان، ابهام، تداخل، پیچیدگی و پیش بینی ناپذیری قرار دارد. از دیگر سو، ظهور بازیگران گریز از مرکز(گروه های تروریستی) و کنش بازیگران منطقه ای و ظهور دولت های ورشکسته، این منطقه را وارد دوره ای از آشوب سیستمی کرده است.

در این چارچوب، ظهور پدیده آشوب ساز دیگری به نام بیماری همه گیر کرونا که از چین به سمت خاورمیانه، اروپا و آمریکا تسری یافت، منطقه خاورمیانه را در شرایط تازه ای از آشوب قرار داد. کرونا به دلیل ناشناخته بودن، ابهام در نحوه مقابله و فقدان پیش بینی عملیاتی خود به عنوان یک پدیده آشوب ساز، خاورمیانه را درنوردید و دولت ها را در یک فضای ابهام در تصمیم سازی قرار داد.

مهمترین نماد جهان پساکرونا در منطقه آشوب زده خاورمیانه، دولت های ضعیفی است که افزون بر اینکه به نقطه تنازع و بحران ساز تبدیل شده در جهان پساکرونا به دلیل ضعف ساختاری در مدیریت ساختارهای ابهام و پیچیدگی و بحران های داخلی، فشار مولفه های آشوب ساز بر این دولت ها افزایش بیشتری خواهد داشت.

 درفرجام می توان تاکید که نقش مولفه های سیکلی آشوب در خاورمیانه همچون،درهم تنیدگی بحران ها و عدم قطعیت، همراه با همه گیری کرونا باعث تضعیف قدرت ملی شده و فقدان توجه به مفهوم دولت قوی در خاورمیانه نیز این فرایند آشوب سیستمی را تشدید کرده است.؛ به نحوی که خاورمیانه کرونازده کنونی را می توان منطقه ای ضعیف و درعین حال دچار در فرایند سیکلی آشوب دانست.