انقلاب شیل های نفتی نقطه قوت ترامپ در مبارزات انتخاباتی

     این روزها رقابت های انتخاباتی در آمریکا آغاز شده و کاندیدا ها از هر دو حزب به برنامه های خود برای توسعه بیشتر این کشور می پردازند. طبق معمول سخنان دونالد ترامپ واکنش های زیادی را بر می انگیزد، اما آنچه که بسیاری از کارشناسان به آن اذعان دارند موفقیت سیاست های اقتصادی ترامپ به ویژه در بخش انرژی است. آمریکا در دوره ترامپ رویای استقلال نسبی انرژی را به واقعیت تبدیل کرد و این کشور به صادرکننده خالص نفت تبدیل شد. واقعیت این است که صنعت نفت ماهیت بین المللی دارد و برای توسعه آن نیز جدای از استفاده بهینه از توان داخلی شامل ظرفیت های مدیریتی، مالی، نیروی انسانی و ... به همکاری های موثر بین المللی و روابط گسترده تجاری با مصرف کنندگان و دیگر تولید کنندگان نیاز است. توسعه شیل های نفتی آمریکا نمونه موفقی از بسیج توانمندی های داخلی و استفاده بهینه از ظرفیت های روابط بین الملل و دیپلماسی انرژی است.

     اخیرا «شورای مشاوران اقتصادی» نهادی مستقر در دفتر اجرایی رئیس جمهور آمریکا گزارشی را در مورد پیامدهای انقلاب شیل های نفتی منتشر کرد و نتایج بسیار مفید آن را برای مردم آمریکا تشریح نمود. نکته قابل تامل و پندآموز این است که انقلاب شیل های نفتی در آمریکا در پی چندین دهه ابتکارات و نوآوری های مهندسی و تجاری بدون دخالت و یا مشارکت مالی دولت امریکا به وقوع پیوسته است. هر چند اوباما رئیس جمهور سابق آمریکا با فراهم کردن بسترهای مالی، تجاری و قانونی نقش قابل توجهی در این موفقیت بزرگ داشت اما این ترامپ است که آن را نتیجه سیاست گذاری های موفق خود می داند و البته تا حدودی چنین هم هست. رفع موانع صادرات نفت و گاز آمریکا بزرگترین اقدام مثبت ترامپ بود که راه را برای توسعه این صنعت هموار کرد. انقلابی که پیامدهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی (به ویژه اقتصاد کلان) متعددی را برای مردم جهان به همراه داشته است.

    در گزارش شورای مشاوران اقتصادی با عنوان «ارزش نوآوری های انرژی و سیاست های حمایتی از شیل های نفتی» تاکید شده در فاصله زمانی 2005 تا 2019 با توسعه تکنولوژی و افزایش بهره وری و کاهش هزینه تولید در امریکا میزان تولید گاز از شیل های گازی 8 برابر و نفت از شیل های نفتی 19 برابر شده است. به علت ماهیت جهانی بازارهای نفت قیمت های نفت و گاز در سطح جهان کاهش یافته است. در داخل امریکا انقلاب شیل های نفتی سالانه 203 میلیارد دلار برای مصرف کنندگان آمریکایی صرفه مالی داشته که سهم هر خانوار چهارنفره 2500 دلار برآورد شده است. 80 درصد این صرفه جویی به علت کاهش قیمت گاز و در نتیجه برق تولیدی در نیروگاههای گازسوز و 20 درصد صرفه جویی نیز به علت کاهش هزینه حمل و نقل و مصرف بهینه سوخت بوده است. انقلاب شیل های نفتی در کاهش انتشار گازهای گلخانه ای نیز موثر بوده است. بر اساس این گزارش در فاصله زمانی 2005 تا 2017 میزان انتشار گازهای گلخانه ای مرتبط با سوختهای فسیلی 527 میلیون تن کاهش یافته است که برابر 9 درصد میزان گازهای تولید شده در سال 2005 است.

     در موفقیت آمریکا در توسعه شیل های نفتی چند عامل مهم تاثیر گذار بوده است. اولین  و مهمترین عامل امنیت سرمایه گذاری در صنعت شیل های نفتی بوده است. سرمایه گذاران شامل بانکها ، صندوق های اعتباری و شرکت های بزرگ نفتی و دیگر بازیگران و تولید کنندگان کوچک فعال در این صنعت در معادله توازن سود و زیان در چشم انداز مورد نظر خود در این صنعت نه نگران احتمال بروز تحریم های بین المللی و یا کشور ثالث بودند و نه نگران محدودیت سرمایه گذاری خارجی و تحریم های بانکی و انتقال سرمایه بودند. دغدغه آنها رسیدن به سقف تولید مورد نظر و دسترسی به سود ناشی از صادرات محصول خود و پاسخگویی به سهامدارانی بود که همراه آنها بودند و به آنها اعتماد کردند. دغدغه مهم دیگر آنها جذب سرمایه برای دسترسی به تکنولوژی ها جدید با هدف کاهش هزینه تولید هر بشکه نفت خام و هر متر مکعب گاز بود.

     آنها در پی استخدام و آموزش نیروی کاری متخصص و ماهر بودند و نه تنها از نیروی کار متخصص داخلی استفاده کردند و برنامه های گسترده ای را برای آموزش نیروی انسانی ماهر ترتیب دادند، بلکه با افزایش جذابیت های مالی و اختصاص امکانات رفاهی متخصصین دیگر کشورهای جهان را نیز جذب کردند . آنها توانستند هم از سرمایه گذاری خارجی و هم سرمایه گذاران داخلی برای توسعه و رسیدن به اهداف خود در اکتشاف و تولید و حتی انتقال و صادرات استفاده کنند. جذب سرمایه گذاری خارجی یکی از مهترین فاکتورهای موثر در رشد اقتصادی هر کشوری محسوب می شود  و صنعت نفت نیز از آن مستثنی نیست. در صنعت نفت سرمایه گذاری خارجی اغلب توسط شرکت های بزرگ نفتی که دارای تکنولوژی های بهینه و نوین هستند صورت می گیرد و به نوعی انتقال سرمایه انتقال تکنولوژی را نیز به همراه دارد. بدون سرمایه گذاری خارجی و استفاده از سیستم های مالی و اعتباری جهانی توسعه صنعت نفت اگر متوقف نشود با سرعت بسیار پایینی پیش می رود چون معمولا توان مالی کشورهای تولید کننده برای توسعه صنعت نفت حتی با وجود اهمیتی که در توسعه اقتصادی آن کشورها دارد محدود است.

       عامل مهم دیگر بسترسازی قانونی و مقرراتی دولت آمریکا چه در زمان اوباما و چه در زمان ترامپ بود. البته ترامپ هر مانع قانونی و تجاری که بر سر را ه تولید کنندگان بود را حتی با وجود مخالفت های شدید گروه های حامی محیط زیست حل و فصل می کرد. فرآیند توسعه میادین نفتی و گازی و اخذ مجوز های مورد نیاز برای بهره برداری از این میادین به ویژه در دوره ترامپ بسیار کوتاه تر شد. این اقدامات ودستور العمل های برای ترامپ بدون هزینه نبود به ویژه با توجه به قوانین سخت تر زیست محیطی که بعد از توافق پاریس مطرح شد. ترامپ حتی از این معاهده خارج شد و تعجب و انتقاد شدید جهانیان را برانگیخت. واقعیت این است که قدرت اجرایی رئیس جمهور در قانون اساسی آمریکا به وی اجازه اقداماتی از این دست برای رسیدن به منافع اقتصادی را می دهد و از سوی دیگر رابطه بین دولت و بخش خصوصی که پیشران توسعه صنعت شیل آمریکا بودند رابطه ای با حاصل جمع برد – برد برای هر دو طرف است که در نتیجه منافع کشور را در بردارد و اکنون ترامپ در آستانه انتخابات ریاست جمهوری 2020 از آن با وجود تمامی انتقادات بهره برداری سیاسی گسترده ای را می کند. توسعه شیل های نفتی جدای از منافع اقتصادی و کاهش قیمت های نفت در کاهش نرخ بیکاری و افزایش فرصت های شغلی نیز بسیار موثر بوده و حمایت بخش بزرگی از مردم آمریکا را نیز برای او به همراه داشته است.

       توسعه تکنولوژی فرایندی طولانی و غیر خطی است و به عوامل مختلفی بستگی دارد و زیرساخت های متعددی را نیز نیاز دارد. کاهش هزینه تولید و بهره وری از انرِژی چه در بخش بالادستی و چه در بخش پایین دستی اولا به سرمایه گذاری گسترده عملیاتی نیاز دارد و ثانیا به پرورش نیروی انسانی متخصص و خبره بستگی دارد که آن هم مستلزم وجود بستر های قانونی و مقرراتی و سرمایه گذاری مالی قابل توجه در حوزه منابع انسانی و موسسات علمی، تحقیقاتی و پژوهشی است و به سال ها فرهنگ سازی نیاز دارد. نتیجه این سرمایه گذاری در صنعت شیل آمریکا شگفت انگیز بوده است. البته در امریکا هیچ نگرانی از محدودیت انتقال تکنولوژی به دلیل تحریم ها و یا کاربرد دوگانه تجهیزات احساس نمی شود. بر سر راه همکاری های تکنولوژیک با نهادها و موسسات تحقیقاتی و دانشگاه های خارجی و آموزش نیروی انسانی در خارج از کشور نیز هیچ مانعی وجود ندارد. تعدادی از کارشناسان بر این باورند که در قرن بیست و یکم اهمیت تکنولوژی و دانش کمتر از منابع طبیعی مثل نفت نیست و می توان از دانش به همان اندازه منابع طبیعی سود به دست آورد.

       توسعه تکنولوژی شیل های نفتی در آمریکا عمدتا توسط شرکت های بین المللی نفتی صورت گرفته که از ابزارهای مالی و تحقیقاتی و منابع انسانی در سطح بین المللی استفاده کرده اند و صرفا با اتکای به توان داخلی نبود. واقعیت این است که مفهوم توسعه به ویژه در صنعت نفت متحول شده و از سوی دیگر مفهوم خودکفایی به ویژه در حوزه سرمایه گذاری و تکنولوژی از منطق چندانی برخوردار نیست. استفاده از سرمایه گذاری های بین المللی و انتقال تکنولوژی به داخل کشور مکمل استفاده بهینه از توان اقتصادی و تکنولوژیک داخلی است و در واقع این دو در کنار هم به توسعه  منجر می شود. شاید لازم نباشد همه کشورهای بر روی توسعه تکنولوژی سرمایه گذاری کنند و  در بیشتر موارد حتی اگر بخواهند برای توسعه تکنولوژی بسترهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی آن را در اختیار ندارند، چرا که این مهم یک فرایند طولانی است که در طی چندین دهه سرمایه گذاری و سیاست گذاری بهینه در حوزه منابع انسانی و تحقیق و توسعه به دست می آید. در شرایط شدید رقابتی نمی توان سالها منتظر ظهور صنعت نفتی دانش بنیان بود. در واقع لازم نیست همه کشورها تکنولوژی توسعه تاسیسات ال ان جی و یا افزایش ضریب بازیافت میادین و چاه های قدیمی نفت را داشته باشند می توانند از تجربیات دیگر کشورها و بازیگران مطرح در این حوزه استفاده کنند. به همین دلیل امکان استفاده از فرصت های انتقال سرمایه و تکنولوژی به داخل کشور الزام استراتژیک به حساب می آید.

       اقدام ترامپ در حذف قانون ممنوعیت صادرات نفت و گاز باعث دسترسی تولید کنندگان امریکایی به بازارهای جهانی نفت شد. در ماه گذشته صادرات نفت امریکا از مرز 3 میلیون بشکه در روز گذشت و ال. ان. جی آمریکا نیز راه خود را در اروپا و حتی چین و هند نیز پیدا کرده است. هرچند دیپلماسی انرژی ترامپ برای پیدا کردن بازارهای نفت و گاز تهاجمی و افراطی  و به باور بسیاری از سیاستمداران و ناظران غیر اخلاقی بوده و انتقادات گسترده ای را در سطح جهان برانگیخته است. از یک طرف در جنگ تجاری با چین سعی در هموار کردن راه صادرات نفت و ال ان جی امریکا به چین به عنوان  بزرگترین بازار انرژِی دنیا را دارد و از سوی دیگر با تحریم نفت ایران و ونزوئلا و خط لوله نورد استریم که گاز روسیه را به آلمان منتقل می کند و همچنین تعدادی از تحریم های دیگر بر صنعت نفت روسیه سعی در  محدود کرد تعداد عرضه کنندگان در بازار هایی دارد که: اولا با ظرفیت مازاد تولید مواجه است. ثانیا تردیدهای جدی در مورد رشد اقتصادی جهان دارند. و ثالثا ذخیره سازی های انرژی با وجود تلاش اوپک پلاس برای تعدیل آن هنوز بیشتر از متوسط پنج ساله است. هرچند استفاده از ابزار تحریم بر علیه کشورهای دیگر برای رسیدن به اهداف سیاسی و اقتصادی عملی زورگویانه و ظالمانه است و به نوعی مداخله سیاسی برای برنده شدن در بازارهای تجاری و اقتصادی با محوریت عرضه و تقاضا به حساب می اید اما واقعیت اینست که سیاست های ترامپ بیش از گذشته این واقعیت را شفاف کرد که در روابط بین کشور ها در نظام بین الملل اخلاق جایگاهی ندارد و عامل تعیین کننده منافع ا قتصادی و سیاسی –ژئوپلیتیکی کشورها و گروه های سیاسی است.

        دسترسی به بازارهای مصرف هرچند در ظاهر امری اقتصادی- تجاری و مرتبط با عوامل بنیادین بازارهای نفت از جمله عرضه و تقاضای نفت است اما عملا تار پود آن با سیاست گره خورده است. دسترسی به بازارهای انرژی به شدت تحت تاثیر روابط سیاسی و اقتصادی کشورهای جهان و جایگاه تولید کننده در نظام سیاسی روابط بین الملل است. واقعیت این است حتی اگر صنعت نفت کشوری توسعه یابد بدون دسترسی به بازارهای مصرف منافعی را برای کشور به همراه نخواهد داشت. روابط بین صادرکننده و واردکننده انرژی تابعی از روابط سیاسی و اقتصادی دوکشور است که بر اساس منافع ملی هر کشور تعیین می گردد. هر چقدر که واحد های فروش و بازاریابی کشور تولید کننده خبره باشند و اصول و تکنیک های تجارت نفت و دیگر ف آورده های را با مهارت به کار بگیرند و یا در انعقاد قراردادهای توسعه بالادستی و پایین دستی حرفه ای عمل کنند اما در نهایت مهمترین عامل تعیین کننده برایند سود و زیان در معادلات سیاسی و اقتصادی بین تولیدکننده و مصرف کننده است و همانطور که اشاره شد شواهد متعددی وجود دارد که متغیر های مداخله گر سیاسی وارد عرصه تجارت می شوند و بازی را به نفع خود بر هم می زنند.

         در بعد ژئوپلیتیکی کاهش وابستگی آمریکا به واردات نفت از خاورمیانه الگوی سیاست خارجی و استراتژی امنیتی امریکا را در جهان و به ویژه  در منطقه خلیج فارس تغییر داده است. دیگر ترامپ حاضر نیست امنیت خلیج فارس را به تنهایی تامین کند و کشورهای منطقه به عنوان هم پیمانانان امریکا و حتی اعضای ناتو هم ملزم به افزایش هزینه های نظامی و امنیتی خود در منطقه خلیج فارس و خاور میانه هستند.  سیاست ترامپ در مقابل کشورهای عرب خلیج فارس که تا قبل از به قدرت رسیدن وی با هزینه به مراتب کمتری در زیر چتر امنیتی امریکا قرار داشتند بیشتر شبیه دیپلماسی چرتکه ای است. هر گونه حمایت سیاسی و امنیتی با احتساب سود و زیان اقتصادی اعمال می شود. افزایش تولید شیل های نفتی در امریکا قدرت چانه زنی امریکا در همکاری های منطقه ای افزایش داده و نه تنها بازار خوبی را برای کمپانی های اسلحه فروشی امریکا به همراه داشته هزینه ای نظامی که امریکا دهه ها در منطقه خلیح فارس متقبل می شد را نیز کاهش داده است.

      ماهیت توسعه صنعت نفت به  گونه ای است که این مهم در نبود همکاری های بین المللی حتی با استفاده حد اکثری از توان داخلی و مدیریت بهینه موفقیت های محدودی را به همراه دارد. هرچند روند توسعه در چنین شرایطی متوقف نمی شود و با تلاش و کوشش مضاعف ادامه می یابد و موفقیت هایی را به ویژه در حوزه خودکفایی در زمینه های نوآوری های فنی و تجهیزات به همراه دارد، اما آهنگ بسیار کندی خواهد داشت و در شرایط رقابتی با دیگر تولید کنندگان عقب افتادگی نسبی را موجب می شود. استفاده از توان داخلی تنها در صورت وجود همکاری های بین المللی در زمینه جذب سرمایه گذاری خارجی، امنیت فضای سرمایه گذاری داخلی از منظر قوانین و مقررات، بسترهای مطلوب سرمایه گذاری با توجه به شرایط رقابتی با دیگر بازیگران، انتقال تکنولوژی، دسترسی به بازارهای مصرف می تواند بهترین منافع را برای آن کشور به همراه داشته باشد البته شرایط سیاسی و ژئوپلیتیکی کشور صادرکننده و جایگاه آن در نظام بین الملل بسیار حائز اهمیت است. روندی که در آمریکا بیشتر منافع اقتصادی و سیاسی – ژئوپلیتیکی را برای این کشور به ارمغان آورد.