نقد و بررسی کتاب «هویت: سیاست هویت کنونی و مبارزه برای به رسمیت شناخته شدن»
نقد و بررسی کتاب «هویت: سیاست هویت کنونی و مبارزه برای به رسمیت شناخته شدن» به همت گروه مطالعاتی روندهای فکری مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه و با همکاری انتشارات روزنه روز یکشنبه 12 آبان ماه ۱۳۹۸ در سالن اجتماعات پژوهشكده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و با حضور دکتر رحمن قهرمانپور، دکتر علی اشرف نظری، دکتر مختار نوری، آقای سجاد آتشبار و با حضور اساتید، دانشجویان و علاقمندان این حوزه برگزار شد.در ابتدای این نشست دکتر نوری مدیر گروه روندهای فکری، ضمن خیرمقدم به حضار به اهمیت کتاب هویت فوکویاما پرداخت و مهمترین ویژگی کتاب مذکور را خصلت پراگماتیک آن، پرداختن به مباحث نظری، عینی و مصداقی در سیاست بین‌الملل مانند بهار عربی، تحولات خاورمیانه و... عنوان کرد. در ادامه به نکات کلیدی مطرح شده توسط سخنرانان اشاره خواهد شد.
رحمن قهرمانپور: کتاب «هویت» در ادامه ضعف شناسی لیبرال دموکراسی است
رحمن قهرمانپور، مترجم کتاب «هویت»، این کتاب را کتابی مهم از فوکویاما عنوان کرد. به گفته قهرمانپور، این کتاب تحولی در بحث توسعه ایجاد کرده و فوکویاما در این کتاب مباحثی را در ارتباط با اهمیت هویت مطرح میکند. به گفته قهرمانپور، کتاب هویت در ادامه پروژه فکری فوکویاما در شناخت ضعف نظم لیبرال است، چون لیبرال‌ها اصولا نگاه مثبتی به مسئله هویت ندارند و متعقدند هویت به ایجاد انشقاق و اختلاف منجر میشود و لذا لیبرال ها از به رسمیت شناختن بحث هویت خودداری میکند، اگرچه در مقابل موضوع هویت را عمدتا چپ ها به راه انداختند.
قهرمانپور در ادامه افزود: سیاست هویت با این حال فقط از سوی چپ ها دنبال نشد و لیبرال‌ها معتقدند که این بحث هویت در جنبش های زیست محیطی و... ادامه یافته است و فوکویاما نیز معتقد است که لیبرالیسم به هویت به عنوان یک نقطه ضعف نگاه می کند. فوکویاما بحث هویت را در بیان‌های مختلف ارائه می‌دهد و در واقع به دنبال تصحیح لیبرال دموکراسی است. رحمن قهرمانپور مترجم کتاب «هویت» در یادداشتی در ابتدای این کتاب آورده است: «لیبرال ها همواره بر این اعتقاد بوده اند که هویت مسأله مهمی در سیاست نیست، بلکه مسأله اصلی سیاست همانا رفاه و بهروزی شهروندان و به طور مشخص رفاه اقتصادی آنهاست». وی در بخش دیگری از این یادداشت آورده است: «با این حال، این رویکرد لیبرالی نسبت به هویت سالهاست که در معرض نقدها و چالش های جدی قرار دارد.»
علی اشرف نظری: کتاب جدید فوکویاما فاقد مبانی نظری لازم است
سخنران بعدی نشست نقد کتاب «هویت»، علی اشرف نظری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بود.به گفته اشرف نظری، نسخه اصلی کتاب «هویت» فوکویاما در سال ۲۰۱۸ منتشر شده و خوشبختانه خیلی زود نسخه فارسی آن در دسترس ماست.علی اشرف نظری در ادامه گفت: ترجمه دقیق دکتر رحمن پور بسیار قابل توجه است، اگرچه توضیحاتی مختصر می توانست در ترجمه مورد اشاره واقع شود. در ارتباط با مباحث هویت، اشرف نظری اظهار داشت: سربرآوردن هویت های قومی، نژادی، جنسی و... از سال ۲۰۱۰ به بعد برجسته شده است. در تونس و لیبی و... این جستجوی هویت تحت عنوان جستجوی کرامت برجسته شده و تحولات اخیر در این کشورها در قالب این جستجوی کرامت قابل توضیح است. سیاست هویت نیز از این جهت مهم است که جنبش‌های اجتماعی جدید و انقلاب‌هابه دنبال هویت هستند و سیاست هویت بسیار بسیار جدی شده است. چه در قالب انقلاب های اسلامی و چه سایر انقلاب ها و جنبش ها دیده می شود و در اعتراضات امروز به تغییرات عمیق ساختاری توجه می شود.
در ارتباط با نقد کتاب نیز، نظری اظهار داشت: این اثر به صورت توصیفی عنوان شده است. دلایل اهمیت یابی هویت در این کتاب از سوی فوکویاما توضیح داده نشده و کتاب فاقد مبنای تئوریک لازم است. لذا این کتاب نگاهی مروری به مباحث دارد و این اثر جز آثار محدود فوکویاما است که جوانب نظری قابل توجهی ندارد.نظری همچنین گفت: در این کتاب مفاهیم پایه چندان توضیح داده نشده است. فوکویاما در بحث هویت فقط به تفاوت ها توجه می کند و شباهت را مورد بی توجهی قرار می دهد. به عنوان مثال در کتاب توضیحی داده نمی شود که کرامت چیست؟ اگرچه بسیار زیاد درباره کرامت بحث می شود. در فصل هفتم کتاب، بحث دین و ملی گرایی مشخص نشده است و آیا مثلا ملی گرایی باعث تفاسیر دینی شده و یا بالعکس؟ لذا این موضوع در کتاب مشخص و روشن نیست.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در ادامه نقد خود به کتاب جدید فوکویاما، افزود: در فصل سیزدهم کتاب، نگاهی غیرتاریخی به هویت ملی دیده می شود و فقط تفسیری مدرن از هویت ملی ارائه شده است که این ضعف کتاب است و این باعث می شود که خواننده نتواند درک جامعی از مباحث هویت ملی داشته باشد.در بخش های آخر ترجمه کتاب نیز، پی نوشت ها و توضیحات تکمیلی دیده نمی شود و لازم بود تا مترجم به این بخش ها توجه می کرد.
سجاد آتشبار: فوکویاما تلاش دارد تا پیچیدگی تحولات سیاسی امروز را توضیح دهد
سجاد آتشبار، پژوهشگر مهمان در مرکز مطالعات استراتزیک خاورمیانه، نقد خود بر کتاب فوکویاما را با سه پرسش اساسی مطرح کرد، که این سه پرسش شامل این سوالات بود: سخن اصلی کتاب چیست؟ نقاد با کدام بخش ها موافق است؟ نقاد کدام بخش‌های کتاب را نمی پذیرد؟
به گفته آتشبار، سخن اصلی کتاب بر سه بخش تحلیل، داوری و تجویز قرار گرفته است. در بخش تحلیل فوکویاما معتقد است سیاست امروز ما بر هویت و کرامت شکل می گیرد و هویت را موتور تحولات سیاست امروز می داند. مانند جنبش سیاهان در آمریکای شمالی یا پیروزی ترامپ، ظهور داعش و برگزیت، این اتفاقات به اعتقاد فوکویاما، نتیجه امر سیاسی بر مبنای هویت است و او می گوید که پیشران تحولات امروز هویت است.
آتشبار در ادامه افزود: فوکویاما از مسائل ژان ژاک روسو، کانت، هگل و... در قرن بیستم به چپ جدید در بحث هویت می رسد و در نهایت کرامت را بر مبنای هویت جمعی یکی از تعیین‌کننده ترین عناصر در شکل گیری رخدادهای سیاسی می داند.
به گفته آتشبار، بعد از این تحلیل به داوری می رسیم و به اعتقاد فوکویاما، غلبه هویت با وجود برخی مزایا، اما مضراتی نیز داشته است و آینده سیاسی لیبرال دموکراسی با برجسته شدن هویت در حال تهدید است.این پژوهشگر در ادامه گفت: فوکویاما نقدهایی را به چپ‌ها می کند و معتقد است که چپ رادیکال با برجسته کردن هویت های خرد، هویت های کلان در کشورها را زیر سوال برد و چپ های رادیکال با مشروعیت زدایی از هویت کلان باعث ایجاد خلا و برجسته شدن هویت های خرد شدند و این شرایط باعث ایجاد چند قطبی و تشتت در جامعه شدند و این شرایط تهدید برای لیبرال دموکراسی است چون لیبرال دموکراسی براساس مصالحه شکل گرفته است و این شرایط به ضرر لیبرال دموکراسی است.
آتشبار همچنین گفت: فوکویاما به راست ها توصیه می کند هویت ملی یک کشور را براساس تعریفی جامع و فراگیر ارائه دهند تا اقلیتها و مهاجران بتوانند خود را در جامعه لیبرال دموکرات تعریف کنند و در واقع فوکویاما توصیه به جذب اقلیت ها در جوامع غربی می کند. سجاد آتشبار درباره نظرش با بخش‌های موافق کتاب نیز گفت: سوال دوم این که ناقد با چه بخش هایی از کتاب موافق است باید گفت که فوکویاما جایگاه علم سیاست و اندیشه سیاسی را احیا می کند. در واقع علوم سیاسی در دنیای فعلی با ظهور ترامپ و داعش و برگزیت دچار نوعی پیچیدگی است و فوکویاما تلاش دارد تا این پیچیدگی را توضیح دهد و فوکویاما دین خود را به اندیشه سیاسی ادا کرده است. آتشبار، مزیت کتاب فوکویاما را در این دانست که این کتاب نظریه انتخاب مدرن، عقلایی را به عنوان یک لیبرال دموکرات زیر سوال می برد و معتقد است که تئوریهای کلاسیک عاجز از درک تحولات جاری در نظام بین الملل هستند.
به گفته آشتبار، مسئله سوم این است که فوکویاما تعریف کلاسیک درباره رابطه عین و ذهن را کنار می زند و در میانه این مباحث قرار می گیرد و این مزیت این کتاب است، همچنین در این کتاب از داده های دیگر رشته ها از جمله روانشناسی استفاده شده و نشان می دهد که داده های کتاب قوی است.
در ارتباط با نظرات مخالف با مباحث فوکویاما، آتشبار گفت: در عین حال در مورد مخالفتم با مباحث کتاب باید بگویم که پیشنهادات فوکویاما برای حل مشکلات لیبرال دموکراسی ها، خیلی محدود است و راهکار ملموس فوکویاما در مورد جذب مهاجران و اقلیت ها در نهادهای اجتماعی مانند ارتش و.... خیلی راهکاری جامع نیست و نمی تواند چاره عملی و اساسی برای حل مشکلات جوامع غربی باشد.
نقد دیگر آتشبار به کتاب جدید فوکویاما به این شرح بود که در بخش هایی از کتاب یکسری ساده سازی هایی از مفاهیم وجود دارد و اندیشه‌های اندیشمندانی مانند نیچه و روسو تحت عنوان بحث کلی و یکجا به عنوان هویت توضیح داده است، اگرچه مباحث هرکدام از این اندیشمندان خودش بسیار مفصل و دارای پیچیدگی بسیاری است. در نهایت نیز نقد پایانی این که فوکویاما در مباحث اولیه و چارچوب فکری گذری به مباحث افلاطون زده است اما این چارچوب عاجز از توضیح و تبیین شرایط امروز است.
مختار نوری: مباحث فوکویاما در کتاب «هویت» دارای تاخیر تاریخی است
«مختار نوری»؛ مدیر گروه روندهای فکری مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه از دیگر سخنرانان نشست نقد کتاب «هویت» بود. به گفته نوری، در مهمترین بخش کتاب «هویت» گفته شده سیاست ورزی باید بر مبنای هویت باشد و فوکویاما مباحث خود را در دو سطح شامل سطح فلسفه سیاسی از افلاطون تا هگل و در سطح عملی از انقلاب فرانسه تا بهار عربی به عنوان انقلاب های کرامت به پیش می‌برد.
نوری در ادامه به کارکردهای هویت ملی از نگاه فوکویاما پرداخت و در این ارتباط گفت: فوکویاما هویت ملی را منجر به امنیت فیزیکی می داند و فقدان آن را باعث جنگ داخلی میداند که نمونه آن جنگ عراق و سوریه است. کارکرد دوم این که هویت ملی باعث بالا رفتن کیفیت حکومت‌ها میشود و این حکومت خوب منجر به پائین امدن فساد و کارایی بهتر به شهروندان میشود. سومین کارکرد هویت ملی توسعه اقتصادی از جمله در جنوب شرق آسیاست که بر مبنای هویت ملی به توسعه دست یافتند. چهارمین کارکرد هویت ملی افزایش شعاع اعتماد است و منجر به اهمیت یافتن اعتماد و خودشکوفایی در جامعه میشود. کارکرد پنجم، هویت ملی نابرابری اقتصادی در جامعه را کاهش می دهد، چون احساس تعلق همگانی در جامعه شکل می‌گیرد و در نهایت، آخرین کارکرد هویت ملی، ممکن کردن لیبرالیسم و دموکراسی است، چون این هویت ملی به یک قرارداد اجتماعی میان شهروندان و جامعه منجر میشود و از دل آن دموکراسی شکل می‌گیرد.
به گفته نوری، فوکویاما، هویت ملی را به مثابه یک ایده قدرتمند میداند که لازم است به رسمیت شناخته شود.نوری مهمترین نقد بر کتاب فوکویاما را تأخیر سه دهه تاریخی عنوان کرد و گفت ادعای فوکویاما دارای تاخیر تاریخی است.مختار نوری در ارتباط با تأخیر تاریخی مباحث فوکویاما در کتاب «هویت» گفت: پیش از فوکویاما، «جان رالز» در کتاب خود درباره نظریه پیرامون عدالت، سازوکار عادلانه توزیع منابع را نشان دهد و برهمین اساس اخلاق را به مباحث خود تزریق میکند و معتقد است که اگر لیبرال دموکراسی توزیع عادلانه منابع را انجام دهد، هیچ تهدیدی علیه این نظام نخواهد بود.
نوری در ادامه گفت: لازم است تا کتاب فوکویاما را در سنت لیبرال دموکراسی مورد سنجش قرار دهیم، پس اگر در دهه ۱۹۷۰ جان رالز طرفدار عدالت اجتماعی بود، در دهه‌های بعد نیز الگوی سیاست شناسایی شکل گرفت و اعتبار بخشی به هویت جمعی مورد توجه قرار گرفت، اگرچه در دهه ۱۹۹۰ به دلیل هژمونی نظریه «پایان تاریخ فوکویاما»، دیگر نظریات به حاشیه رفتند، تا این که سرانجام طی سه دهه گذشته تحولات سیاسی به گونه‌ای تغییر کرد که از سیاست بازتوزیع به سیاست شناختی بازگشتیم و همین تحول مفهومی منجر به مباحث جدیدی در ارتباط با هویت های جمعی شد. لذا مباحث فوکویاما، مباحث جدیدی نیست، اگرچه داده ها و اطلاعات به روز و جدید است، اما ادعای سنجش سیاست بر مبنای هویت موضوعی جدیدی نیست و قبلاً توسط افرادی همچون «تیلور» مورد توجه قرار گرفته است و لذا کتاب فوکویاما دارای تأخیر تاریخی است.
این جلسه علمی با پرسش و پاسخ میان مخاطبان و حضار با سخنرانان به پایان رسید. پرسش های مختلفی توسط حضار در خصوص موضوعات مطرح شده پیرامون هویت ارائه گردید. گروه روندهای فکری پژوهشكده مطالعات استراتژیک خاورمیانه امیدوار است چنین آثار و نشستهایی بتواند در حل و فصل معضلات جامعه، کشور ایران و منطقه خاورمیانه نقش داشته باشد و راههای برون رفت از معضلات موجود را بگشاید. بدون تردید مسائل و معضلات هر حوزه تنها توسط محققان و متخصصان آن حوزه قابل حل و فصل است و این امر یعنی پرداختن به معضلات هویتی بیش از هر چیز نیازمند مشارکت جامعه علمی، اساتید و پژوهشگران این حوزه است.