معمای کردستان سوریه در ژئوپلتیک منطقه ای

مسئله استقلال و خودمختاری کردستان سوریه از بحران‌های احتمالی آینده منطقه خاورمیانه در دوران پسا داعش است. این مسئله سوریه و کشورهای همسایه آن را درگیر خود خواهد کرد که میزبان جمعیت زیادی از کُردها هستند. کردهای سوریه که از موقعیت ضرورت مقابله نظامی با داعش به کمک های سیاسی-امنیتی و تسلیحاتی آمریکا استفاده کردند، اکنون پس از پایان حاکمیت داعش بر سرزمین‌های شرق فرات، سعی در تثبیت موقعیت سیاسی و خودمختاری خود در شمال سوریه را دارند. همین امر واکنش ترکیه را برانگیخته که این موضوع را یک خطر امنیت ملی برای خود می‌داند. مداخله نظامی ترکیه در شمال سوریه با توجیه جلوگیری از پیامدهای این تحول بوده است که این خود بر معمای ژئوپلتیک منطقه افزوده است.

کُردهای سوریه از مارس سال 2016 دست به تشکیل کنفدراسیون شمال سوریه در مناطق شمال و شمال‌شرق سوریه زدند و عملاً در این مناطق اعلام خودمختاری کردند. این مناطق تقریبا یک‌‌چهارم مساحت خاک سوریه را تشکیل می‌دهد. البته از سال 2012 و در پی تحولاتی که کردها آن‌ را "انقلاب غرب کردستان" نامیدند، مناطق بسیاری در ناحیه شرق فرات توسط شبه نظامیان کرد اداره می‌شد و دولت مرکزی سوریه عملاً کنترلی در آن مناطق نداشت و یا سعی می‌کرد که با این شبه نظامیان تعامل نماید. ولی حملات داعش به این مناطق باعث شده بود که تشکیلات سیاسی منسجمی شکل نگیرد و اولویت تمامی طرف‌های درگیر بر شکست  داعش به عنوان یک تهدید فوری استوار گردد.

در اواخر سال 2013 و اوایل سال 2014 کردهای سوریه  به ایجاد یک سیستم خودمدیریتی با نام خود‌مدیریتی غرب کردستان دست زدند و به منظور مبارزه با داعش و مقابله با حاکمیت دولت مرکزی سوریه، اقدام به ایجاد نیروی نظامی با عنوان نیروهای سوریه دموکراتیک یا ارتش دموکراتیک سوریه که اختصاراً به آن ق . س. د (SDF) گفته می‌شود نمودند. این نیروها متعاقباً تحت حمایت ائتلاف بین‌المللی مبارزه با داعش و به ویژه آمریکا قرار گرفت. چون تنها نیروی مسلح و آموزش دیده نظامی بود که منطقه را می‌شناخت و توانایی شکست داعش در میدان نبرد را داشت.

هنگامی که در اوایل فروردین امسال "نیروهای دموکراتیک سوریه" توانستند تحت حمایت نیروهای آمریکایی شهر باغوز آخرین پایگاه داعش در شرق سوریه را تحت تصرف خود درآوردند،عملاً مأموریت نظامی این نیروها در شرق فرات خاتمه یافت. انتظار این بود که با پایان عملیات نظامی نیروهای کردی مناطق امن شده در اختیار دولت مرکزی سوریه قرار گیرند. اما نیروهای کردی به تداوم حضور خود برای تثبیت موقعیت سیاسی و حرکت به سوی خودمختاری گام برداشتند و حتی گرایش به پیشروی به مناطق غرب فرات پیدا کردند. همین امر واکنش ترکیه را در برداشت.

کنفدارسیون شمال سوریه از سه کانتون جدا ازهم شامل کانتون جزیره، کانتون کوبانی و کانتون عفرین تشکیل شده است. با تحول جدید،  ترکیه نواحی غرب رودخانه فرات را که شامل کانتون عفرین و بخش بزرگی از کانتون کوبانی بود، طی دو عملیات "سپر فرات" و "شاخه زیتون" به اشغال خود درآورد و عملاً بخش بزرگی از این دو کانتون در تصرف ترکیه و نیروهای تحت حمایت ترکیه قرار گرفت که شامل شهرهای مهم عفرین، جرابلس و الباب می‌شود.

در این وضعیت، کُردهای سوریه هم‌ا‌کنون دیگر امیدی به نواحی غرب فرات نداشته و به همان مناطقی که در شرق فرات در اختیار دارند برای تشکیل حکومت خودمختار خود راضی می‌شوند. این مناطق شامل کانتون جزیره و یا همان استان‌الحسکه سوریه است. اما معمای سیاسی-امنیتی درست مربوط به موقعیت جدید کردهای این منطقه و رابطه آن‌ها با دولت مرکزی سوریه مربوط می‌شود. این امر خود، بحث مواضع ایران، عراق، روسیه، آمریکا و بعضی از کشورهای عربی را به پیش می‌کشد که چگونه منافع ژئوپلتیک خود را با شرایط جدید سازگار کنند.

حفظ منطقه کردستان سوریه برای حفظ تمامیت ارضی و آینده اقتصادی سوریه حیاتی است. این منطقه غنی از منابع طبیعی و آبی واقع در منطقه بین‌النهرین شامل ده سد بزرگ و رودخانه‌های عظیم از جمله دو رود دجله و فرات می‌شود. شهر استراتژیک و نفت خیز شدادی نیز در این منطقه واقع شده است که داری منابع عظیم نفتی و گازی است و توانایی تولید 250 هزار بشکه نفت در روز را داراست و همچنین دارای ظرفیت بالا برای تولید و استخراج گاز می‌باشد. همچنین به دلیل خاک حاصل‌خیز این منطقه، تا پیش از شروع جنگ داخلی در سوریه، نیمی بیشتر از محصولات کشاورزی سوریه شامل سالانه یک و نیم تن گندم و مقادیر زیادی پنبه و زیتون و سایر محصولات در این منطقه تولید می‌شد.

تشکیل حکومت خودمختاری کردی دیگری (بعد از اقلیم کردستان عراق) به خودی خود برای منطقه می‌تواند پیامدهای مخربی به دنبال داشته باشد. حال اینکه که فدراسیون شمال سوریه در حقیقت همان "حزب اتحاد دموکراتیک" کردستان (P.Y.D) می‌باشد که اگر حتی آن‌‌را شاخه سوری حزب پ .ک. ک ترکیه ندانیم، این حزب داری قرابت‌های بسیار نزدیک با پ. ک. ک است.نیروهایی نیز که تحت عنوان نیروهای سوریه دموکراتیک با داعش و دیگر گروه‌های تندرو اسلامی در سوریه مبارزه می‌کنند در حقیقت همان یگان‌های مدافع خلق (Y.P.G) می‌باشند که بسیاری از آن‌ها سابقه عضویت در پ. ک. ک را دارند.

همین قرابت و نزدیکی فدراسیون شمال سوریه با پ. ک. ک موجب حساسیت و عکس‌العمل ترکیه برای جلوگیری تشکیل یه حکومت کردی با ایدئولوژی چپ در مرزهای جنوبی خود شده است. قطعا این پایگاه جدید برای پ .ک .ک، که می‌توانند دسترسی به منابع بزرگ مالی داشته باشد، می‌تواند موجب خدشه بر امنیت ملی ترکیه گردد. همچنین، پژاک، شاخه ایرانی پ .ک .ک نیز از حکومت کُردی سوریه منتفع خواهد شد. ایجاد پایگاه جدید برای پژاک قطعاً خوشایند ایران نخواهد بود و به آن واکنش نشان خواهد داد. همچنین با توجه به اینکه ایران به‌عنوان متحد استراتژیک سوریه از ابتدای جنگ داخلی سوریه دوشادوش حکومت سوریه در مبارزه گروه‌های مسلح ضد این حکومت مبارزه کرده، راضی به جدایی بخشی از خاک سوریه به عنوان حکومت خودمختار نخواهد شد.  

حکومت سوریه هم قطعاً بعد از فارغ شدن از مبارزه با گروه‌های تندور اسلامی به سراغ این منطقه استراتژیک خواهد آمد. البته در شرایط کنونی با توجه به تداوم  نا امنی در سایر مناطق از جمله در استان ادلب، حکومت سوریه راه تعامل با تشکیلات کُردی در شمال سوریه  را در پی گرفته است. ولی مطمئنا ًدر آینده با این شکل از حکومتداری کردها در این منطقه نفت‌خیز و پراهمیت موافق نخواهد بود و راه دیگری را در پیش خواهد‌ گرفت.

از سوی دیگر، حکومت اقلیم کردستان عراق (K.R.G)  نیز نظر مساعدی به حکومت خودمختار کُردی سوری ندارد. با توجه به اختلافات  پ .ک .ک  با حکومت اقلیم کردستان و به خصوص "حزب دموکرات کردستان" عراق که مهم‌ترین حزب کُردی منطقه اقلیم کردستان عراق می‌باشد، فدراسیون شمال سوریه با منطقه اقلیم کردستان عراق که همسایه شرقی این فدراسیون است به مشکل برخواهد خورد. درواقع، حکومت اقلیم کردستان عراق علاقه به واگذاری پرچم استقلال کردی به گروه دیگری را ندارد.

هرچند اکنون خودمختاری کردستان سوریه تا حدود زیادی شکل گرفته، اما ابعاد و پیامدهای آن معمای جدیدی برای ژئوپلتیک منطقه به همراه خواهد‌ داشت. خطر اصلی همواره استفاده ابزاری از نیروی کرد توسط بازیگران فرامنطقه‌ای به ویژه آمریکا و روسیه برای مهار نقش و قدرت‌های دولت‌های منطقه‌ای بوده است. بی تردید آینده تحولات کردستان سوریه به مواضع دولت‌های منطقه‌ای نسبت به مسئله کردی بستگی دارد. به ویژه که متحد اصلی این تشکیلات کردی شمال سوریه، نیروی منسجم سیاسی-نظامی پ .ک .ک است که در ترکیه، ایران و عراق داری پایگاه و نفوذ است و از سوی این کشورها به عنوان یک نیروی متخاصم در نظر گرفته می‌شود. این امر می‌تواند واکنش جدی این دولت‌ها را در جهت حفظ  امنیت ملی خود به همراه داشته باشد که نتیجه آن به‌هرحال شکل‌گیری یک معمای جدید ژئوپلتیک در منطقه است.  

سید محسن(میلاد) مصطفوی، پژوهشگر مهمان