قدرت منطقه ای یا منطقه قدرتمند؛ امکانات و محدودیت ها

نشست 19 آذر 1396، گروه مصر و شمال آفریقا پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان " قدرت منطقه ای یا منطقه ی قدرتمند؛ امکانات و محدودیت ها" با حضور دکتر افشین زرگر، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه آزاد کرج برگزار شد. در این نشست دکتر سید عبدالامیر نبوی، مدیر گروه مصر و شمال آفریقا و گروهی از پژوهشگران مهمان پژوهشکده و دانشگاه های دیگر نیز حضور داشتند.

دکتر زرگر ابتدا به سخنان دکتر روحانی رئیس جمهور محترم کشورمان گفت: "قوی ترین کشور در منطقه نباید به عنوان هدف اول دنبال شود. امروز باید به فکر منطقه ی قوی و قوی تر باشیم، و باید رقابت های مضر و مخرب را کنار بگذاریم." چرا که منطقه ی قدرتمند می تواند از حضور مخرب قدرت های خارجی در منطقه جلوگیری نماید.

دکتر زرگر همچنین نظرات موافقان و منتقدان این موضوع را این گونه مطرح کرد؛ از نظر منتقدین، این دیدگاه کاملا مغایر با منافع ملی ایران (خصوصا توسعه ی عمق راهبردی)، مبانی دینی، مبانی انقلاب اسلامی مخصوصا در مورد مقاومت اسلامی و امنیت ملی می باشد. منتقدان می گویند دولت کنونی در راستای ایده ی همزیستی مسالمت آمیز در منطقه تلاش می کند و مخصوصا همزیستی با آمریکا، رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی را مورد تاکید قرار می دهند. برخی هم منطقه ی قدرتمند را سازشکارانه دانستند. برخی دیگر بر این عقیده بودند که این دیدگاه انقلاب اسلامی را عادی سازی می نماید. و در نهایت این ایده را مغایر با اصول راهبردی جمهوری اسلامی ایران تلقی نمودند.

اما موافقان این دیدگاه معتقدند ما بایستی به دنبال سیاست همسایگی و حسن همجواری باشیم. در حال حاضر ضرورت دارد به دنبال بهبودی روابط با همسایگان باشیم. سیاست همسایگی حکم می کند بتوانیم در منطقه ی قدرتمند به اهدافمان دست پیدا کنیم. ایران باید روابط همکاری جویانه ی خود را در سطح منطقه گسترش دهد و باید از فشارهای منطقه ای و فرامنطقه ای رهایی یابد. سیاست قدرت منطقه ای برتر، هزینه ساز است. یعنی صرفا تاکید بر قدرت منطقه ای برتر برای ایران هزینه های سنگینی ایجاد کرده است و باید این قضیه را مورد بازنگری قرار دهیم. ایران بایستی در پی سیاست تنش زدایی باشد. ایران هراسی، پروژه ی خطرناکی در سطح منطقه و حتی فرامنطقه است، ضرورت دارد این پروژه را خنثی نماییم. منطقه ی قدرتمند در این راستا می تواند سودمند باشد. باید تصویر و هویت ایران را در سطح بین المللی و منطقه ای بهبود ببخشیم. تصویر ایران، باید تصویر کشوری هنجارمند باشد، کشوری که به دنبال همکاری است. باید جلوی شکل گیری ائتلاف های منطقه ای علیه ایران گرفته شود. باید به دنبال عادی سازی روابط بین الملل ایران باشیم. و در نهایت از انزوایی که به ویژه در منطقه ی خاورمیانه به ایران تحمیل شده است، خارج شویم. ایشان رویکرد سومی را نیز بیان کرد و گفت:، رویکرد سوم رویکرد میانه است که باید قدرت منطقه ای در بطن منطقه ی قدرتمند قرار بگیرد.

دکتر زرگر در ادامه افزود: نگاه آکادمیک در ایران نسبت به منطقه با مشکل رو به رو است، این امر ذهنیتی را ایجاد می کند که تمام ارتباطات ما صرفا با خاورمیانه است. به محض اینکه نام منطقه به میان می آید تمامی توجهات به سمت خارومیانه می رود و نه مناطق دیگر. ایران هویت خود را بر این اساس در خاورمیانه تعریف می نماید و در سایر مناطق به دنبال هویت یابی یا هویت سازی نیستیم. از مناطق دیگر غفلت شده یا به آن ها کمتر توجه می شود. آیا ایران عضو موثری در پیرامون کشورمان نیست؟ آیا مناطق پیرامون ایران نمی توانند به عنوان صحنه ی بازی برای کشورمان در نظر گرفته شوند؟ ما نیاز به تعریف جدیدی از منطقه داریم و با تعاریف موجود نمی توانیم نقش آفرین باشیم. به چه دلایلی نگاهمان بیشتر به خاورمیانه است؟ ایران قرابت جغرافیایی با این کشورها دارد، میزان تعاملات ایران با کشورهای این منطقه زیاد است، تجانس های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی زیاد است، میزان حساسیت پذیری ایران از کشورهای این منطقه بالا است، ایران بیشتر تهدید ها را از سوی خاورمیانه می بیند، ابزارهای بازی که در اختیار ایران است عمدتا برای کشورهای خاورمیانه در نظر گرفته می شود و در نهایت خواسته ها از ایران ایجاب می کند که بیشتر در این منطقه نقش آفرین باشد. هویتی که ایران پس از انقلاب برای خودش تعریف نموده، حکم می کند ایران بیشتر در منطقه خاورمیانه حضور داشته باشد. اگر بخواهیم با نگاهی انتقادی و آسیب شناسانه به موضوع نگاه کنیم، این امر باعث شده یک نگرش نامتوازن در سیاست خارجی ایران شکل بگیرد. در سطح سیاست خارجی کشور، کمترین توجه به مناطق پیرامون ایران می شود. ایران اگر می خواهد منطقه ی جدیدی را برای خودش ترسیم نماید بایستی توان گفتمان سازی، نظم سازی و الگو سازی در این سطح را داشته باشد. بایستی جامعه آکادمیک خود، و همچنین منطقه و فرامنطقه قانع شوند که نیاز داریم منطقه ی جدیدی تعریف نماییم. ایران در صورتی می تواند موفق شود که جذابیت های لازم را هم در این زمینه داشته باشد. ما در سیاست خارجی از توان ایدئولوژی برای گفتمان سازی استفاده نمودیم، در این بحث باید در تعریف جدیدی که ارائه می کنیم از توان تمدنی خود هم به خوبی استفاده نماییم. برای ایجاد یک منطقه همجواری جغرافیایی لازم است که ایران مشکلی در این زمینه نداشته باشد زیرا تشابه و تجانس فرهنگی، اقتصادی و سیاسی لازم است که در زمینه ی فرهنگی تجانس های زیادی داریم و در زمینه های دیگر هم توانایی تعامل داریم. اما عنصر بسیار مهم دیگر "پذیرش" است، زمانی می توانیم منطقه ی جدیدی داشته باشیم که آن را بتوانیم به دیگران هم عرضه کنیم و دیگران هم بپذیرند که منطقه ی جدیدی وجود دارد. به نظر می رسد موافقان و مخالفان این دیدگاه بیشتر منظورشان از منطقه ی قدرتمند، خاورمیانه است.

خاورمیانه متاسفانه در حال حاضر اوضاع خوبی ندارد. نظم منطقه ای در خاورمیانه در حال حاضر از بین رفته است. نشانه هایی وجود دارد که گویای شکل گیری الگوی نظم جدیدی در منطقه است. در این شرایط نقش های کشورها تغییر می کنند، الگوی های ائتلاف ها و اتحادها عوض می شوند. صحنه ی جدیدی برای بازی ایجاد شده است. ایران هم باید در این صحنه ی جدید نقش خود را مشخص نماید. در حال حاضر نقش ایران به عنوان یک بازیگر منطقه ای نامشخص است و شاید ابهاماتی که برای برخی کشورها در ایجاد رابطه با ایران ایجاد می شود به همین علت باشد. اگر ما چند نوع نظم را بپذیریم، خاورمیانه هیچ کدام از این نوع نظم ها را در حال حاضر ندارد. مناطق یا نظم هژمونیک یا موازنه ای یا امنیت دسته جمعی، یا کنسرتی یا جامعه ی کثرت گرا دارند. خاورمیانه منطقه ی بسیار شکننده، آشفته و بی ثبات، سطح همکاری ها پایین و روند دولت-ملت سازی هم در آن ضعیف است. حوزه ی شمال آفریقا، مدیترانه ی شرقی، آسیای مرکزی می توانند حوزه های جدیدی برای ایران باشند. ایران هم بایستی بر همین اساس به دنبال هویت جدید منطقه ای برای خودش باشد. منطقه ای را باید در نظر بگیریم که ایران بتواند در آن نقش آفرین باشد و برای ایران به عنوان یک محیط بازی مطلوب شناخته شود. منطقه ی قدرتمند برای خاورمیانه را در این شرایط جدید نمی توان در نظر گرفت. پس فرض می گیریم که نیاز به منطقه ی جدید داریم. ایران باید به دنبال تئوریزه کردن منطقه ی جدید بر مبنای منافع خود باشد.

ایشان همچنین در زمینه ویژگی های قدرت منطقه ای به نکاتی اشاره کرد و گفت: قدرت منطقه ای در واقع قدرتمندترین دولت در سطح منطقه است. قدرت منطقه ای دارای این ویژگی ها می تواند باشد؛ به لحاظ جغرافیایی در منطقه خاص قرار دارد، قادر به ائتلاف سازی و یا مقابله با ائتلاف ها می باشد، در منطقه از نفوذ بالایی برخوردار است، دارای توان لازم برای ارتقای جایگاه تا سطح قدرت بزرگ می باشد. دیدگاه های دیگر هم می گویند چنین کشوری باید از لحاظ داخلی هم قابلیت لازم را برای ایفای این نقش ، میل به ایفای این نقش و تقبل هزینه ها را به ویژه در نظم سازی و صلح سازی داشته باشد.

منطقه ی قدرتمند هم دارای ویژگی هایی است که عمده ترین عنصر آن وجود همکاری و نظم منطقه ای می باشد (نظم منطقه ای بر محوریت مشارکت تمامی کشورها)، ترتیبات منطقه ای در چارچوب همکاری شکل گرفته باشد، مثل نهادینه شدن ترتیبات امنیت دسته جمعی و مشترک، بالا بردن سطح هنجارسازی و هنجار پذیری در جامعه ی منطقه ای، احترام به اصول و قواعدی همچون حاکمیت ملی و مرزها در سطح منطقه، حفظ وضعیت موجود را تا حد امکان و عدم ایجاد تهدید توسط دولت ها برای یکدیگر و درگیر نشدن در منازعات مذهبی، ایدئولوژیک، قومی و غیره. مهم تر از همه اینکه فاکتور اقتصادی در روابط اصل باشد و نه امنیت. منطقه ی قدرتمند امری مطلوب است و البته در حال حاضر در خاورمیانه وجود ندارد.

دکتر زرگر سخنان خود را اینگونه ادامه داد وگفت: برخی ایران را به عنوان قدرت منطقه ای برخی می پذیرند و نمی پذیرند و دیدگاه سومی هم وجود دارد که معتقد است ایران پتانسیل های لازم را دارد و در شرف تبدیل شدن به قدرت منطقه ای است. به خصوص در سال های اخیر به نظر می رسد سرعت ایران برای رسیدن به این نقش بیشتر شده است.

در پایان صحبت هایش دکتر زرگر افزود: قدرت منطقه ای و منطقه ی قدرتمند مغایر با هم نیستند.قدرت منطقه ای در بطن منطقه ی قدرتمند امکان پذیر است و ارتباط دو سویه بین این دو وجود دارد. اما زمانی این امر امکان پذیر است که ایران قدرت هنجارمند باشد. باید تلاش کنیم ایران به عنوان یک قدرت هنجارمند منطقه ای شناخته شود. ایران تابع هنجارها و نهادهای بین المللی می باشد که به حقوق بین الملل در سطح بالایی پایبند است. پس از آن به دنبال سایر اهداف برویم. ابتدا باید تصویر خود را در سطح منطقه ای و دنیا بهبود ببخشیم.

در پایان، این نشست با پرسش و پاسخ حاضرین پایان یافت.

گزارش: مریم درّی، پژوهشگر مهمان و دبیر گروه مصر و شمال آفریقا