بررسی روابط فرهنگی ایران و ترکیه

نشست شنبه 6 آبان ماه 1396 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان "بررسی روابط فرهنگی ایران و ترکیه" با حضور دکتر عباس خامه یار، معاون بین الملل سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، دکتر اسدالله اطهری، مدیر گروه ترکیه شناسی، دکتر رحمت حاجی مینه پژوهشگر ارشد مهمان پژوهشکده و با مدیریت آقای احسان اعجازی، پژوهشگر مهمان پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و حضور جمعی از پژوهشگران و اعضای گروه ترکیه شناسی برگزار شد.

 

در ابتدای نشست دکتر خامه یار با تاکید بر نقش تاریخی و تاثیرگذار زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در امپراتوری عثمانی به علاقه ی فراوان پادشاهان این دودمان به شعر و ادب فارسی اشاره کرد. ایشان در زمینه پیشینه ی روابط فرهنگی ایرانیان با سرزمینی که امروزه ترکیه نام گرفته به دوران هخامنشیان و تصرف آسیای صغیر توسط ایران اشاره کرد و گفت: در گذر سده ها در دوران سلجوقیان ما سه قرن روابط با ترک های منطقه داشتیم و در نهایت دوران عثمانی این روابط سبب گسترش و حضور زبان فارسی به عنوان زبان ادبی و دیوانی در دربار عثمانی گشت.

 

در بخش سیاسی نیز از سال 1214 روابط رسمی میان ایران و عثمانی آغاز و سفارت ایران در سال 1220 در استانبول افتتاح شد و در سال 1302 به شهر آنکارا منتقل شد. اولین پیمان دوستی ایران و ترکیه در سال 1305 به امضای دو طرف رسید و در سال 1316 هم پیمان سعدآباد منعقد شد. هر دو کشور در پیمان های منطقه ای همچون بغداد، سنتو و غیره همکاری داشتند. اولین پیمان نامه ی فرهنگی میان دو کشور در بهمن ماه سال 1337، مشتمل بر یک مقدمه و هفده ماده به امضا رسید.

 

پس از انقلاب اسلامی نیز روابط در سال 1361 به سطح سفیر ارتقا یافت. برنامه ی روابط فرهنگی میان ما و ترکیه یکی از کامل ترین و جامع ترین برنامه ها در این زمینه است. تفاهم نامه های همکاری گوناگونی میان نهاد های فرهنگی ایران و ترکیه از جمله میان کتابخانه ی ملی ایران و بنیاد ملی تاریخ ترک، میان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و سازمان دیانت ترکیه و همچنین میان موزه های دو کشور به امضا رسیده است.

 

به دلیل جمعیت جوان دو کشور و همچنین همسایگی و پیشینه ی دراز ارتباط، روابط فرهنگی با آنکارا برای تهران از اهمیت بسزایی برخوردار است. چرا که گسترش این روابط می تواند یاری گر روابط سیاسی و اقتصادی دو ملت نیز باشد.

 

در حال حاضر سه نمایندگی فرهنگی کشورمان به اضافه یک مرکز آموزش زبان فارسی در آنکارا در شهرهای آنکارا، استانبول و ارزروم برپاست. برنامه های فرهنگی پرشماری از جمله هفته های فرهنگی، نمایشگاه های کتاب، جشنواره ها، نمایشگاه های هنری، آموزش و ترویج زبان فارسی و نشست های ادبی و تبادلات دانشگاهی نیز در جریان است.

 

سازمان امور دیانت ترکیه به عنوان زمامدار اصلی امور مذهبی در این کشور روابط بسیار گسترده ای با سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و همچنین دیگر نهاد های کشورمان دارد. این سازمان مهم وابسته به نخست وزیری بوده و چه در داخل و چه خارج از ترکیه متولی و مجری سیاست های دینی دولت است.

 

این سازمان با دارا بودن نمایندگی های بسیار در مساجد و دانشگاه ها ی ترکیه خط کلی امور مذهبی را راهبری می کند. این سازمان رایزن های دینی را به عنوان مامور و مبلغ به کشورهای دیگر می فرستد و در داخل نیز مدیریت بیش از نود هزار مسجد، تنها بخشی از ده ها وظیفه ایی است که بر عهده ی سازمان امور دیانت گذارده شده است.

 

در ماه های اخیر یکی از بهترین دوره ی همکاری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با سازمان امور دیانت ترکیه شکل گرفت که پیامد آن تشکیل یک هیات بیست نفره ی دانشگاهی و علمایی با حضور ده نفر از هر کشور بوده است. ماموریت این هیات گفتگوی پیوسته ی فرهنگی و نشست های گوناگون هم در ایران و هم در ترکیه است.

 

دکتر خامه یار در بخش دوم سخنان خود به تحلیل روابط فرهنگی میان ایران و ترکیه پرداخت و گفت که برای چنین تحلیلی باید به هر سه وجه قدرت سخت، قدرت نرم و قدرت هوشمند در این رابطه توجه داشته باشیم. روشن است که کشوری که مقتدر است باید از داشته های فرهنگی و تمدنی و ارزش های هویتی خود در راستای افزایش قدرت ملی نهایت بهره برداری را انجام دهد.

 

به نظر می رسد که ترکیه در چهار دهه ی گذشته بیشترین بهره برداری را از قدرت سخت به عمل آورده و بسیار پیشرفت کرده و ترکیه ی امروز به هیچ روی قابل قیاس با چهل سال پیش نیست. آنکارا چه در زمان جنگ تحمیلی و چه دوره ی تحریم های سخت اقتصادی بهره ی فراوانی از ایران به دست آورد و البته ما هم توانستیم تنگناهای پیش آمده را با کمک هم مدیریت کنیم.

 

در زمینه قدرت نرم کشور ایران با توجه به پیشینه ی ارزشمند فرهنگی، تمدنی و تجربه ی طولانی دولت سازی و موج برخاسته از ارزش های انقلاب اسلامی در رابطه ی فرهنگی با ترکیه دارای موقعیت برجسته ای است. حقیقت آن است که مردم ترکیه همانند دیگر مردمان حوزه ی تمدنی ایرانی در قفقاز و آسیای میانه نسبت به فرهنگ و ادب ایران احترام فراوانی قایل هستند. کمتر نخبه ای در ترکیه وجود دارد که در آثار و گفتار خود به منابع تمدنی ایران استناد نکند. بنابراین باید به این توان تاثیرگذاری خود بر همسایگان توجه داشته باشیم.

 

نکته بعدی حاکمیت دینی در کشور ماست که توانسته در برابر مکتب لیبرال دموکراسی غربی ایستادگی کند. این مساله بر مردمان مسلمان کشوری که قانون اساسی آن بر پایه ی لاییتیسم بنیان گذاری شده اثرگذار بوده است. جنبش ها و احزاب اسلامی ترکیه به ویژه حزب رفاه و حزب عدالت و توسعه به روشنی تحت تاثیر آموزه های انقلاب اسلامی ایران و اندیشه های امام خمینی، شهید مطهری و دکتر شریعتی بوده اند.

 

نکته سوم تاثیری است که ارزش های اسلامی و ایرانی در زمینه ی کارکرد های اجتماعی دین بر ترکیه داشته است. ما به خوبی شاهد بودیم که در کودتای پانزدهم جولای سال 2016 این مساجد بودند که با سازماندهی مردم نقش مهمی در شکست کودتا بازی کردند.

 

نکته چهارم الگوهای رفتاری است که ناشی از اثرگذاری انقلاب اسلامی است. پیشتر نگاه جامعه ی ترکیه به غرب بود، مفاهیم کلی انقلاب اسلامی مانند ایثار، شهادت، هویت، نفی سلطه و مبارزه با استکبار امروزه در ادبیات نخبگان و دانشگاهیان ترکیه بازتاب یافته است.

 

در زمینه قدرت هوشمند، سیاست صفر کردن مشکلات با همسایگان که در سال های نخستین زمامداری حزب عدالت و توسعه پیگیری می شد در نهایت موفق نبود هرچند که در سال های اخیر جریان حاکم تلاش کرد تا با پرداختن به مساله ی فلسطین، اخوانی گرایی و احیای خلافت فضا را به سود خود تغییر دهد.

 

اوج بازدهی این تلاش ها در کنگره ی بزرگ سه سال گذشته ی حزب عدالت و توسعه در استانبول رخ نمود که طی آن بسیاری از رهبران جنبش های اسلامی الگوی اسلام سیاسی ترکیه و گونه ای از بازگشت به مناسبات خلافت عثمانی را پذیرفتند که سخنرانی خالد مشعل نمونه ی بارز آن بود.

 

اما در یک نتیجه گیری کلی این قدرت هوشمند نتیجه نداد و ایران توانست در این زمینه چیره شود. وضعیت امروز روابط ترکیه را با بسیاری از کشورهای منطقه و جهان می بینید که یکی از مشکل دار ترین کشور ها در منطقه، ترکیه است. در حال حاضر دیگر ترکیه همانند چند سال گذشته الگوی کشورهای خاورمیانه به شمار نمی آید.

 

دکتر خامه یار در پایان به بررسی چالش های موجود در روابط فرهنگی میان ایران و ترکیه پرداخت، وی با اشاره به تلاش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در راستای برقراری گفتگوهای فرهنگی، یادآور شد که سال گذشته گفتگوهای فرهنگی میان ایران و جهان عرب برگزار شد که بازخورد مثبتی هم در پی داشت.

 

طرح مفصلی در مورد میراث فرهنگی مشترک با کشورهای حوزه ی تمدنی ایران تهیه شده که می توان به بهره برداری از آن همگرایی را میان کشورهای منطقه افزایش داد. در مورد ترکیه فعال شدن نهادهای فرهنگی بخش خصوصی دو کشور می تواند در پدیداری شناخت دو طرفه بسیار کارآمد باشد.

 

وجود نوعی نگاه امنیتی در هر دو کشور یکی از موانع مهم در راه برقراری ارتباط فرهنگی است که باید با ایجاد حس اعتماد متقابل و حساسیت زدایی از فعالیت های فرهنگی، چالش ها را به فرصت تبدیل کرد.

 

گزارش: امیر حسین رجبی معمار، دبیر گروه ترکیه شناسی