برجام و آینده نظام بین‌الملل

 اگرچه توافق برجام یک توافق بین المللی است که به تایید شورای امنیت سازمان ملل نیز رسیده است، اما برخی گمانه ها از احتمال خروج آمریکا از این توافق خبر می دهند. حال این سوال مطرح است  که خروج احتمالی آمریکا از برجام چه سناریوهایی درباره قطبیت نظام بین الملل پیش رو قرار خواهد داد؟ با توجه به واکنش جامعه بین المللي و به خصوص اتحادیه اروپا به این اتفاق، پاسخ به این سوال می تواند از تداوم نظام تک قطبی تا تثبیت نظام چندقطبی متفاوت باشد.

تقریبا تمام کارشناسان حوزه بین الملل به دوقطبی بودن ماهیت نظام بین الملل در دوران جنگ سرد اذعان دارند. با سقوط شوروی این ایده شکل گرفت که آمریکا تنها ابرقدرت جهان بوده و نظام بین الملل از ماهیتی تک قطبی برخوردار است. این ایده در اواخر دهه 90 و با رشد اقتصادی کشورهایی همچون ژاپن و آلمان حداقل از بعد اقتصادی مورد خدشه قرار گرفت. اما تهاجم یکجانبه آمریکا به عراق در سال 2003 که مجوز شورای امنیت سازمان ملل را نیز به همراه نداشت، باعث شد دیدگاه طرفداران تک قطبی بودن نظام بین الملل دوباره تقویت گردد.

اما با بروز برخی حوادث در سال های اخیر و ناتوانی آمریکا در تاثیرگذاری بر آنها، دوباره صحبت از نظام یک چندقطبی یا حتی چندقطبی را رونق بخشید. بحران اوکراین که عملا آمریکا را به یک تماشاگر صرف بدل کرد، یکی از مهم ترین مصادیقی است که مخالفین نظام تک قطبی بر آن تاکید می کنند. همچنین ناتوانی آمریکا در پیشبرد اهداف خود در جنگ هاي افغانستان و عراق و همچنين بحران های کشورهای عربی و به خصوص سوریه از دیگر مصادیقی است که برخی کارشناسان آن را دلیلی بر پایان نظام تک قطبی در جهان عنوان می کنند.

اما مخالفین این دیدگاه، فاصله قدرت آمریکا در حوزه های نظامی، اقتصادی و فرهنگی با دیگر کشورها را همچنان دلیلی بر تک قطبی بودن نظام بین الملل می دانند. با این تفاسیر به نظر می رسد یکی از موضوعاتی که می تواند تا حدود زیادی بر این بحث نور تابانده و حقیقت را روشن سازد، آینده برجام و واکنش جامعه بین الملل به خروج احتمالی آمریکا از این توافق است.

برجام یک توافق چندجانبه است که به بیش از 12 سال مناقشه هسته ای ایران پایان داد. مذاکرات اولیه درباره این مناقشه، میان ایران و تروئیکای اروپا در سال 2003 آغاز و با اضافه شدن چین، روسیه و آمریکا در سال 2015 به نتیجه رسید. پروسه مذاکرات در این 12 سال بسیار سخت و دشوار بود؛ به طوری که در کمتر مواقعی به نظر می رسید که قرار است نتیجه مثبتی بدست آید. با این حال با روی کار آمدن حسن روحانی در ایران و هدف اوباما برای پایان دادن به این مناقشه، برجام در قالب توافقی برد – برد حاصل شد. مهم ترین دلیل آمریکا برای پذیرش این توافق، اطمینان کامل از عدم دستیابی ایران به سلاح هسته ای بود؛ چراکه با توجه به مفاد سیاسی و فنی ذکر شده در توافق، از امکان هرگونه دسترسی ایران به سلاح هسته ای جلوگیری شده بود. یعنی همان دلیلی که چنین مناقشه ای را شکل داده بود. اما اکنون دونالد ترامپ بدون توجه به این موضوع و گزارش های آژانس بین المللی انرژی اتمی مبنی بر پایبندی ایران به تعهداتش، قصد خروج از این توافق را دارد. این رویداد می تواند ساختار نظام بین الملل را بیشتر نمایان سازد.

بر این اساس اگر با خروج آمریکا از این توافق، جامعه بین الملل و به خصوص اتحادیه اروپا خواسته یا ناخواسته از این کشور پیروی کرده و در روابط خود با ایران در حوزه های مختلف تجدیدنظر کنند، آنگاه باید گفت نظام بین الملل از ماهیتی تک قطبی برخوردار است؛ چراکه این آمریکا است که می تواند علی رغم مخالفت دیگران، ترتیبات بین المللی را بر اساس خواست خود پیش ببرد. مدافعین این دیدگاه می توانند ادعا کنند حتی اکنون که برجام در حال اجرا است بسیاری از بانک های بزرگ اروپایی و شرکت های مالی و اقتصادی از ترس تنبیهات آمریکا حاضر به معامله و تبادل با ایران نیستند که این خود گویای قدرت آمریکا و جایگاه ابرقدرتی آن در نظام بین الملل است.

اما در مقابل اگر با خروج آمریکا از برجام، جامعه بین الملل و به خصوص اتحادیه اروپا همچنان به آن پایبند مانده و روابط خود را با ایران گسترش دهند، آنگاه باید گفت نظام تک قطبی در مقطع فعلی به گورستان تاریخ پیوسته است. برای قبول این دیدگاه قطعا اقدام آمریکا نباید مانعی در برخورداری ایران از مواهب برجام ایجاد کند. یعنی تمامی شرکت ها و بانک های خصوصی و دولتی غیرآمریکایی باید آزادانه و بدون ترس از تنبیهات آمریکا بتوانند با ایران وارد معامله و تبادل شوند. در این صورت می توان تایید کرد که نظام بین الملل از ماهیتی چندقطبی برخوردار است و اقدام یکجانبه یک کشور ولو قدرتمندترین آنها نمی تواند تعیین کننده باشد.

از این منظر باید گفت خروج احتمالی آمریکا از برجام، فرصت تاریخی برای اتحادیه اروپا بوجود می آورد که جایگاه خود را در نظام بین الملل مشخص کند. اکنون اتحادیه اروپا خواستار ادامه برجام است چراکه آنها معتقدند هدف اصلی که عدم دسترسی ایران به سلاح هسته ای بود، با این توافق بدست آمده است. از سوی دیگر برجام کمک کرده ایران در مذاکرات امنیتی منطقه نقش مثبت و فعال تری ایفا کند. همچنین عادی سازی روابط با ایران به لحاظ اقتصادی فرصت بسیار خوبی در اختیار اتحادیه اروپا قرار داده و اکنون گسترش روابط با ایران در ابعاد مختلف در سایه برجام حاصل شده است. بنابراین از نظر اتحادیه اروپا منطقی نیست چنین توافقی را برهم زد. از این رو،  باید گفت احتمالا تا ماه اکتبر که سررسید دوباره تایید برجام توسط رئیس جمهور آمریکا فرا خواهد رسید، جایگاه اروپا در نظام بین الملل تا حدودی مشخص خواهد شد.

از سوی دیگر قطعا چگونگی ساختار نظام بین الملل بر منافع ایران تاثیرگذار خواهد بود. در نظام چندقطبی، ایران امکان مانور بیشتر هم در زمینه بازیگران و هم در حوزه های مختلف را دارد. اما در نظام تک قطبی که ابرقدرت آن نیز مخالف ایران است، امکان بازیگری برای کشورمان محدود می شود. از این منظر تصمیم گیری و انتخاب راهبردها و سیاست ها برای بازیگری همچون ایران تا حدود زیادی به ساختار نظام بین الملل ارتباط خواهد یافت.