بررسی و نقد کتاب جامعه علویان ترکیه

نشست شنبه 26 فروردین ماه 1396 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان "بررسی و نقد کتاب جامعه  علویان ترکیه" با سخنرانی جناب آقای سیامک کاکایی، کارشناس مسایل ترکیه، جناب آقای دکتر شعیب بهمن، نویسنده کتاب و با مدیریت دکتر رحمت حاجی مینه، عضو هیات علمی دانشگاه و حضور جمعی از پژوهشگران برگزار شد.

در ابتدای نشست دکتر حاجی مینه ضمن خوشامدگویی به حاضران، با پر اهمیت دانستن نقش جامعه علویان در ترکیه و همچنین ناشناخته ماندن این بحث به ویژه در کشورمان از برگزاری چنین نشستی ابراز خرسندی کرد و در ادامه از دکتر کاکایی به عنوان ناقد کتاب خواست تا به ایراد مطالب خود بپردازد.

در ادامه نشست دکتر کاکایی به ایراد سخنرانی پرداخت. وی گفت: بحث ترکیه همواره برای ما مهم بوده است جدای از همسایگی سیاسی و جغرافیایی دو کشور ایران و ترکیه پیوند های گسترده ی تاریخی و فرهنگی با یکدیگر دارند. در این راستا شناخت جریان ها و گروه های اجتماعی-مذهبی ترکیه برای سیاستگذاران ایرانی دارای اهمیت خواهد بود.

این کارشناس مسایل ترکیه به معرفی کتاب جامعه ی علویان ترکیه پرداخت. کتاب در 10 فصل تدوین و تلاش شده است تا در فصل های مختلف به تشریح مسایل علویان ترکیه توجه شود. در بخش نخست دیدگاه ها و آیین های علویان معرفی شده است. باید گفت که که علوی گری یک مذهب کاملا مشخص نیست بلکه یک سری جریان ها و گروه هایی را شامل می شود که در گستره ای از بالکان و ترکیه گرفته تا افغانستان و پاکستان پراکنده است.

در این کتاب از دو گروه شاخص علوی یعنی بکتاشی ها و قزلباشان در ترکیه نام برده شده است. مردمانی که تا همین چند دهه ی گذشته بیشتر در قالب زندگی روستایی یا کوچ نشینی روزگار می گذراندند. فعالیت بکتاشی ها از قرن های 7 و 8 هجری در قالب جماعت هایی به نام بابا و نظام مرید و مرادی آغاز شد و در نهایت در بخشی از آناتولی مرکزی متمرکز شدند. قزلباش ها هم بیشتر در دوران صفوی رشد کردند.

به لحاظ اعتقادی پاره ای شباهت ها و تفاوت ها میان علویان با اهل سنت و شیعیان وجود دارد که آنان را بیشتر به شیعیان نزدیک می کند. در اصول دین اشتراک وجود دارد اما بحث کلیدی در جامعه ی علوی بحث ذات انسانی و میزان گرایش به امام علی(ع) است. همچنین در توحید و معاد هم تفاوت هایی در نگرش آنان نسبت به دیگر مذاهب اصلی دین اسلام وجود دارد و به همین اعتبار گروهی از اندیشمندان، علویان را قطب سوم جهان اسلام به شمار می آورند.

در مورد کتاب های مقدس آنان می توان به دو کتاب ولایت نامه ی بکتاشی ها که شرح مقامات و اوصاف حاج بکتاش علی قطب اصلی این جامعه است و همچنین کتاب فرمان قزلباشان که منسوب به سخنان امام جعفر صادق(ع) است اشاره کرد.

محل عبادات علویان، جمع خانه نام دارد. علوی ها عبادت های روزانه را انجام می دهند هر چند بخشی از آنان بر این باورند که نیازی به رعایت شریعت ندارند و بر این اندیشه اند که با گذر از شریعت، طریقت و معرفت به حقیقت رسیده اند.

در بخش بعدی کتاب به تحولات معاصر جامعه ی علوی و رویکردهای اجتماعی و سیاسی آن ها پرداخته شده. واقعیت این است که نگاه امپراتوری عثمانی به علوی ها مثبت نبود و آنان را رافضی و خارج از دین و همچنین ستون پنجم ایران در زمان صفویان می دانستند. بنابراین رویارویی عثمانی ها با علویان نه تنها مذهبی بلکه سیاسی هم بود و به همین سبب در یک مورد سلطان سلیم دست به کشتار حدود 20 هزار تن از آنان زد.

در عرصه مذهبی هم این دشمنی و رویارویی سخت موجب شد تا پیروان آیین علوی به پنهان کاری روی آورند و در اصطلاح فعالیت های زیرزمینی را پیشه کنند. هر چند این اقدامات به انزوای نسبی آنان انجامید اما باعث نابودی یا استحاله ی علویان نشد.

کتاب سیر تحولات اجتماعی و سیاسی علویان را پی گرفته است. علوی ها به امید آنکه بتوانند در زیر سایه ی دولتی سکولار از آزادی مذهبی و زیست اجتماعی برخوردار شوند از قدرت گرفتن آتاترک پشتیبانی و او را یاری کردند. هر چند در نهایت قیام سید رضا در منطقه ی درسیم در سال های 8-1937 قتل عام دیگری را از علویان موجب گشت.

یک دگرگونی مهم در میان این جامعه آن است که دهه های 50 و 60 میلادی علویان به اندیشه های چپ گرایانه و مارکسیستی گرایش پیدا می کنند و باز هم مورد پیگرد و آزار قرار می گیرند. این شرایط سخت تا دوران زمامداری تورگوت اوزال ادامه داشت. در دوران او کمی از فشار ها بر علویان کاسته شد اما تغییر محسوسی در مورد آزادی های اساسی آنان پدیدار نشد.

در دوران حزب عدالت و توسعه و با تغییر شرایط روزگار و گسترش رسانه های ارتباط جمعی ادامه ی روند پیشین چندان میسر نبود. نقطه ی عطف اصلی در این دوران با بیان گشایش در مساله ی علوی از سوی اردوغان در سال 2007 رخ داد که باز هم بیشتر از حرف نبود و در عمل دستاورد مثبتی برای علویان نداشت. اما در هر حال نمی توان جدی تر شدن درخواست ها و ابراز هویتی علویان را نادیده انگاشت، چرا که هم احزاب کردی و هم حزب جمهوری خلق به جامعه ی علوی به سبب تاثیرگذاری رای آن ها در انتخابات توجه دارند.

کتاب همچنین به جریان شناسی گروه های علوی هم پرداخته. باید گفت که علویان هرچند در کل یک جامعه هستند اما به دلیل تفاوت خاندان ها رهبری یگانه ای نداشته و به گونه ای چند پاره هستند. بنابراین تا به امروز نتوانسته اند یک جامعه ی سازمان یافته باشند و در قالب حزبی به مشارکت سیاسی در سپهر سیاست ترکیه بپردازند.

در این بخش از نشست و پس از معرفی و بررسی گذرای کتاب، دکتر کاکایی در قالب نقد اثر یاد شده به چند نکته اشاره کرد.
دکتر کاکایی گفت: بررسی و نوشتن درباره ی علویان بسیار دشوار است. کار در مورد جامعه ای که مسایل هویتی و مذهبی پیچیده ای دارد خیلی سخت خواهد بود. بنابراین باید از دکتر بهمن برای چنین تلاشی سپاسگزاری کرد.

نقطه ی قوت اصلی کتاب تقسیم بندی خوب آن است. ابتدا شناخت باورها و مذهب علوی و سپس حرکت به سمت تحولات سیاسی و اجتماعی این جامعه به درستی انجام شده و هدف نویسنده را برآورده کرده است. نکته ی مهم دیگر این است که تلاش شده از جعبه ی دربسته و پر رمز و راز علوی به مفاهیمی نظیر بابا، پیر، درویش یا ابدال توجه شده و این مفاهیم تبیین شود.

اما در روش شناسی به شیوه ی نگارش چندان توجه نشده و احساس می شود که برای چنین اثری نیاز به مقدمه ی مفصل تری وجود دارد. دیگر آنکه برای کسی که بخواهد علویان را بشناسد فهم درست واژگانی نظیر پیر، بابا یا ابدال اهمیت دارد و نیاز است که این ها بیشتر توضیح داده شوند.

می توان گفت در مجموع بی طرفی در کتاب لحاظ اما در برخی مطالب هم از این اصل عدول شده است. همچنین تشبیه و یا همانند سازی میان باورهای علویان به برخی اعداد مقدس یا نماد هایی از عناصر طبیعی و حیوانی به تثلیت دین مسیحیت به واقعیت نزدیک نیست.

در مورد بررسی فعالیت های اجتماعی علویان در کتاب همپوشانی هایی در فصل های گوناگون وجود دارد که می توانست در قالب یک فصل مفصل تر بررسی شود. در کنار آن بهتر است تا به جای کاربرد واژه ی احیاگری درباره ی فعالیت علوی ها از رشد علوی گری نام ببریم.

برای شناخت یک جامعه ی مذهبی آن هم علوی ها تنها نمی توان به کتاب ها و منابع نوشتاری بسنده کرد بلکه باید نویسنده در منطقه ی زیست این افراد حضور فیزیکی داشته باشد که شوربختانه این امکان برای آقای بهمن مانند بسیاری دیگر از پژوهشگران ایرانی فراهم نشده است. همچنین گویا به کتاب های مقدس و مرجع علویان هم دسترسی وجود نداشته است.

در پایان و در یک جمع بندی کلی باید از دکتر بهمن به خاطر تلاش برای شناخت جامعه ی پیچیده ی علویان سپاسگزاری کنیم و بگوییم که این کتاب نیاز به بازبینی و پاره ای اصلاحات هم دارد.

در ادامه ی نشست دکتر بهمن، نویسنده کتاب جامعه ی علویان ترکیه به بیان نظرات و بررسی نقد های مطرح شده بر اثر خود پرداخت و گفت: چند نکته سبب ترغیب من به پژوهش پیرامون علویان ترکیه شد. اول از همه ناشناخته بودن این جامعه حتی در میان محافل آکادمیک کشور بود. به لحاظ پیچیدگی های نهفته در میان جامعه ی علویان شناخت درستی نسبت به آنان وجود ندارد.

نکته ی دوم کمبود منابع فارسی درباره ی علویان است. منابع انگشت شماری هم که وجود دارند بیشتر به آیین ها، باورها و آداب و رسوم این جامعه پرداخته اند و کم تر به وضعیت معاصر آنان عنایتی داشته اند. سومین نکته درون گرایی علویان است. آنان به سبب فشار ها همواره ناگزیر به پنهانکاری و یا جابجایی بودند، خود این پنهانکاری مساله ی قابل توجهی است. به جهت نزدیکی باورهای علویان به شیعیان نیز شناخت آنان برای ما ضرورتی انکار ناپذیر است.

باید گفت که فهم مساله ی علوی در خود ترکیه هم دشوار است و ابهامات زیادی درباره ی آن وجود دارد و مفهوم واحدی هم از علوی گری پدید نیامده است. کتاب حاضر را می توان پیش درآمدی دانست برای پژوهش های گسترده تر و هر فصل کتاب حاضر می تواند در قامت کتابی دیگر پدیدار شود.

نقد ها همه پذیرفتنی است. از آنجا که كتاب مخاطب عام گسترده ندارد، بر این گمان بودیم که کسانی که به این موضوع علاقمند هستند شناختی کلی و اولیه از واژگان و مفاهیم مطرح در این حوزه دارند. همچنین در مورد بحث تثلیث هم تلاش شده تا نظرات گوناگون بیان شود. نبود مشاهده ی مستقیم و میدانی هم نقص بزرگ بیشتر پژوهش های آکادمیک است.

در پایان باید گفت که چون هدف بازگو کردن مناسک دینی و آیینی علویان نبود خیلی به کتاب های مرجع مذهبی آنان مراجعه نشد چرا که بحث بیشتر متمرکز بر وضعیتی امروز جامعه ی علویان بود. حقیقت آن است که فهم دقیق تحولات ترکیه بدون شناخت علویان ممکن نیست. آنان هم اقلیت قومی هستند و هم مذهبی.

گزارش: امیرحسین رجبی معمار