سخنراني رئیس پژوهشکده در نشست مشترك دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه و موسسه امور بین المللی اتریش

روز یکشنبه 14 شهریور 1395، دکتر کیهان برزگر رئیس پ‍ژوهشكده مطالعات استرات‍ژيك خاورميانه در نشست مشترک دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی و موسسه امور بین المللی اتریش با عنوان «پیامدهای خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا؛ روابط ایران و اتحادیه اروپا و تحولات خاورمیانه» شرکت کرد و نكاتي را در مورد چگونگي مبارزه با گروه تروريستي داعش در پرتو تحولات خاورميانه مطرح كرد. در این میزگرد مشترك، دکتر سید محمد کاظم سجادپور معاون وزير امور خارجه و رئیس مرکز آموزش و پژوهش های بین المللی اين وزارتخانه (رئيس نشست)، دكتر كيومرث جاويدنيا مدير گروه مطالعات اروپاي دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، دکتر مصطفی دولتیار مدیرکل سابق دفتر و سايران كارشناسان و پژوهشگران دفتر مطالعات حضور داشتند. از سوي موسسه امور بین المللی اتریش دكتر هانس گارتنر (Heinz Gärtner)،دکتر آرنولد کمل (Arnold Kammel)،دکتر هانس سوبودا (Hannes Swoboda) و خانم گودرون هرر (Gudrun Harrer) به ایراد سخنرانی پرداختند. از ديگر سخنرانان اين جلسه دکتر حسین مفیدی احمدی و آقای بهزاد احمدی لفورکی از پژوهشگران مهمان پ‍ژوهشكده مطالعات استرات‍ژيك خاورميانه بودند كه به طرح ديدگاههاي ايراني در رابطه با موضوع میزگرد پرداختند. همچنین، در این نشست، خانم فهیمه قربانی پژوهشگر مقیم پژوهشکده، و خانم ها آرمینا آرم و آنا یوسفیان پژوهشگران مهمان پژوهشکده حضور داشتند و سوالات خود را از سخنرانان این میزگرد مطرح کردند.  
 
موضوع سخنراني دکتر برزگر درباره «چشم انداز همکاری های منطقه ای در مبارزه با داعش» بود. در ابتدا، وی بیان کرد که مهم ترین نکته ای که پویایی های منطقه ای را تحت تاثیر قرار می دهد، چگونگی جنگ و ائتلاف هاي فعلي دولت ها علیه داعش است. از نظر وي نبرد علیه داعش و شكست كامل اين گروه تروريستي در سوریه و عراق نيازمند همكاري همه دولت ها است. نکته اصلی دكتر برزگر  این بود که ماهيت داعش به گونه اي است كه دولت ها نمی توانند ائتلاف خاص خود را در مبارزه با داعش ادامه دهند و در يك قالب حاصل جمع صفر برنده ميدان نبرد باشند. به نظر وی، تنها راه برای مبارزه علیه این گروه تروریستی، پایبندی به «رویکرد چندجانبه گرایی» است تا همه بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای را دربرگیرد. 
 
در ادامه بحث دکتر برزگر توضیح داد که در جنگ علیه داعش، اكنون ائتلاف هایی مجزا از یکدیگر وجود دارند که هر یک از آن ها شيوه مهار و اقدامات خاص خود را علیه این گروه تروریستی انجام می دهد. این ائتلاف ها عبارتند از: ائتلاف ایران و روسیه، ائتلاف به رهبری آمریکا که شامل برخی کشورهای محافظه کار عربی نیز می شود، ائتلاف عربستان سعودی و نهايتا اقدامات ترکیه عليه داعش كه بيشتر با هدف مبارزه با گروه هاي كردي مخالف دولت اين كشور انجام مي شود. در ارتباط با ائتلاف های مزبور، وی بیان کرد که مساله «استمرار» و چگونگی ايجاد «ظرفيت» براي هدایت نبرد علیه داعش مهم است. ائتلاف ایران و روسیه قدرتمند است، چون آن ها مساله داعش را به نوعی به يك موضوع  امنیت ملی خود تبديل كرده و با سياست داخلي و افكار عمومي خود ارتباط برقرار كردند و از اين طريق به جنگ پيشگيرانه با داعش براي حفظ امنيت ملي مي پردازند. به همین دلیل، موثرترین ائتلاف علیه داعش، همين ائتلاف ایران و روسیه است که شامل دولت سوریه، عراق، حزب الله و دیگر گروه ها نیز می شود. این ائتلاف در مبارزه علیه داعش بسیار با اهمیت است اما در عین حال، کافی نیست. در مقابل ائتلاف هاي ديگر وجود دارند كه استمرار و ظرفيت درگيري تمام عيار با داعش در ميدان هاي نبرد را ندارند، اما از لحاظ مالي، پشتيباني و لجستيك توانايي تاثيرگذاري بر ميدان هاي نبرد و مهمتر از آن مذاكرات صلح و بسيج نيروهاي سياسي مخالف را دارند. از نقطه نظر وی، هرچند اكنون ايران و روسيه و دولت سوريه دست برتر را در صحنه دارند اما شكست داعش و ساير تروريست ها همچنان نيازمند مشارکت همه دولت هاي درگير در بحران است. 
 
در ادامه، وی تصریح کرد که داعش هم اکنون ضعیف تر است اما مبارزه علیه این گروه همچنان به درجه تاثيرگذاري بر منافع بازيگران در ابعاد گسترده تر ژئوپلیتیکی منطقه بستگي دارد. اكنون ائتلاف ها و دولت ها در اين مبارزه در درجه نخست به منافع و امنيت ملي خود توجه مي كنند. بدین معنا که هر دولت راهبرد خاص خود را در مبارزه علیه داعش هدایت می کند. نباید انتظار تغییر زیاد در سیاست ایران و روسیه را داشت. آنها به اصول خاص خود در ارتباط با مبارزه علیه تروریسم پایبند هستند اما می توانند درباره منافع خود نیز چانه زنی کنند و این منفعت بيشتر در مورد چگونگی تسریع بخشیدن به ارائه راه حل سیاسی در سوریه است.
 
در ادامه، رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه بیان کرد که از ديدگاه  ایران، موثرترين راه مبارزه با داعش بسیج کردن نیروهای داخلی در عراق و سوریه و تقويت دولت هاي اين كشورها است. در این باره، وی عنوان کرد که مهم است بدانیم که تا چه اندازه مردم عراق و سوریه تمایل به جنگیدن علیه داعش را دارند. شكست داعش در تكريت، الرمادي و فلوجه با بسيج مردمي و اتحاد گروههاي سياسي عراق صورت گرفت. این مساله همان نکته مورد نظر ایران است که حفظ و تقويت دولت سوریه در مبارزه علیه داعش لازم است و نگهداشتن دولت سوریه نیز به معنای باقی ماندن بشار اسد در قدرت حداقل در دوره گذار است؛ چرا که ما نمی دانیم که فردای سقوط رژیم اسد چه كسي حاكم بر سوريه خواهد شد.
 
سپس، دکتر برزگر در مورد راه حل همكاري دولت ها در مبارزه با داعش عنوان كرد كه لازم نیست به مساله داعش به عنوان يك موضوع ژئوپلیتیکی گسترده تر منطقه اي نگاه کنیم. بهتر است تمركز همكاري در يك قالب چندجانبه منتهي با يك دستور كار مشخص و محدود باشد. از اين طريق مي توان مانع از تفسيرهاي گسترده دولت ها از منافع ژئوپلتيك در منطقه و آثار احتمالي مبارزه با داعش شد. 
 
همچنین، دکتر برزگر به این نکته اشاره کرد که ايران و روسيه تمایل به کنار گذاشتن بازیگران ديگر این جنگ از جمله عربستان سعودی و آمریکا را ندارند. برعکس، این دو کشور تلاش می کنند تا این پیام را به دیگر بازیگران بدهند که ما در جنگ علیه داعش شرکت کرده ایم، چون  ما فکر می کنیم که این جنگ دفاع از خود و پیش دستی بر تهدیدات از طریق اجرای یک راهبرد کم هزینه تر است و این يك پیام قوی است. به عقیده وی، اکنون وقت آن رسیده است که کشورهای غربی دریابند که جنگ علیه این گروه تروریستی مستلزم نوعی همکاری متمركز  نظامی با مشاركت همگاني است.
 
در پایان، دكتر برزگر  به سه سناریویی که هم اکنون مطرح هستند، اشاره کرد. سناریوی اول معتقد به همكاري ایران و آمریکا در همه موضوعات منطقه ای از جمله مبارزه با تروريسم و داعش است. وی توضیح داد که این سناریو دقیق نیست؛ چرا که از نگاه ایران، این سناريو  به ضرر روابط منطقه ای ایران مثلا با عربستان و تركيه است. چون اين كشورها خواهان منحصر شدن موضوعات منطقه اي بين ايران و آمريكا نيستند. مهم ترین اصل سیاست خارجی ایران هم افزایش همکاری های منطقه ای است. رییس جمهور و وزیر امور خارجه ايران هم بارها بر اين اصل تاكيد كرده اند. 
 
سناریوی دوم همكاري ايران و عربستان براي حل مسائل منطقه اي است كه به نوعي نيز كشورهاي اروپايي مشوق آن بوده اند. از اين ديدگا، نخست باید تنش های میان ایران و عربستان برطرف شوند تا راه براي مبارزه با تروريسم در منطقه هموار شود. اما اين خود به معناي بلوک بندی کردن منطقه بين ايران و عربستان است كه واكنش منفي ساير كشورهاي منطقه به خصوص بازيگران  کوچک تر را در پي خواهد داشت. ضمن اينكه با توجه به سياست تهاجمي سعودي ها در منطقه زياد واقعي نيست. 
 
 اما سناریوی سوم ایجاد يك چارچوب «چندجانبه گرایی» با ماموريت محدود است. يعني اولويت دادن به مبارزه با داعش در ابعاد نظامي و سياسي با مشاركت همه كشورهاي منطقه اي و فرامنطقه اي درگير در بحران. از نظر دكتر برزگر، گسترده كردن ديپلماسي و تعداد بازيگران در اينجا نوعي مشروعيت بين المللي به مبارزه با يك تهديد جمعي مي دهد و اين خاصيت را دارد كه كشورها در نهايت براي حل يك تهديد فوري مجبور مي شوند از منافع حداكثري خود كمي كوتاه بيايند. البته براي دستيابي به يك راه حل پايدار چاره اي جز اين نيست. اين مدل در بحران افغانستان هم كارساز بود. 
 
همچنین، در این میزگرد آقای بهزاد احمدی، پژوهشگر مهمان پژوهشکده و دانشجوي دكتري روابط بين الملل دانشگاه شهيد بهشتي درباره «نقش سازنده ایران در ارتباط با راهبرد جهانی سیاست خارجی و امنیتی مشترک اتحادیه اروپا (CFSP)» به سخنرانی پرداخت. در ابتدا، وی بیان کرد که دقیقا چند روز پس از خروج انگلیس از اتحادیه اروپا، این اتحادیه راهبرد جدید خود را به عنوان چارچوبی اصلی برای بازتعریف سیاست خارجی و امنیتی مشترک آینده اروپا بیان کرد. در این راستا، سوال اصلی وی این بود که نکات اصلی این راهبرد چیست و تا چه اندازه این نکات اصلی به نقش ایران مرتبط می شود. در این ارتباط، احمدی لفورکی توضیح داد که سیاست خارجی و امنیتی مشترک اتحادیه اروپا مبتنی بر پنج ارزش اصلی است که آنها عبارتند از: صلح، امنیت، شکوفایی و رونق، دموکراسی و قوانین. این ارزش ها بنا به دلایلی به نقش ایران نیز تاحدی مرتبط هستند. 
 
نخست آنکه، سیاست خارجی و امنیتی مشترک اتحادیه اروپا باید امنیت کشورهای عضو این اتحادیه را در قبال تهدیداتی همچون تروریسم و امنیت انرژی افزایش دهد. همچنین، سیاست خارجی مشترک اروپا بر آن است که توانمندی های دفاعی کشورهای عضو اتحادیه را به ویژه در زمینه امنیت سایبری ارتقاء دهد. از این رو، نقش ایران در امنیت انرژی اتحادیه اروپا، مبارزه با تروریسم و جنگ علیه داعش و دیگر گروه های افراطی به ویژه افراط گرایی سلفی بسیار حایز اهمیت است. دوم آنکه، سیاست خارجی و امنیتی مشترک اتحادیه اروپا بر آن است که قدرت ترمیم پذیری دولت ها و جوامع (Resilience of States and Societies) را در شرق تا امتداد آسیای مرکزی از یک سو و آفریقای مرکزی از سویی دیگر تقویت کند و نیز دوباره به دولت های شکننده (Fragile States) ثبات بخشد. این امر به معنای تمرکز ویژه اروپا بر افزایش قدرت ترمیم پذیری جوامع درحال گذار است. در این ارتباط نیز نقش ایران در مدیریت موج های مهاجرت از افغانستان، پاکستان و بنگلادش بسیار با اهمیت است. 
 
همچنین، احمدی به سندی که اخیرا توسط اتحادیه اروپا منتشر شده است، اشاره کرد. بر مبنای این سند، ایران یک کشور مسلط در منطقه است، دارای ذخایر عظیم گازی است و شریک مهمی نیز برای اتحادیه اروپا در یک منطقه بی ثبات (منطقه خاورمیانه) است. بنابراین، وی تصریح کرد که موقعیت استراتژیک ایران را در منطقه خاورمیانه نمی‌توان نادیده گرفت. همچنین، وی عنوان کرد که در سند اخیر سیاست خارجی و امنیتی مشترک اروپا به نقش ایران نیز در این باره اشاره شده است؛ به ویژه آنکه، در این سند بر لزوم اتخاذ یک رهیافت جامع برای حل مناقشات و بحران ها که مبتنی بر مشارکت اروپا، بازیگران بین المللی و منطقه ای است، تاکید شده است. در این ارتباط، می توان نقش مهم ایران را در حل بحران های سوریه و عراق دید؛ ایران از ساختار دولت ـ ملت ها در منطقه و حفظ نظم موجود حمایت می کند و همچنین، نقش ثبات بخش آن در بسیاری از مناقشات منطقه ای بسیار مهم است.
 
سوم آنکه، طبق سند اخیر سیاست خارجی و امنیتی مشترک اتحادیه اروپا، این اتحادیه بر آن است که از «نظم‌های منطقه ای» (Regional Orders) در سراسر جهان حمایت کند. آقاي احمدی بیان کرد که در این زمینه نیز نقش ایران مهم می‌باشد. امروزه، امنیت از پایین به بالا تعریف می شود و این امر بدین معنا است که امنیت منطقه، امنیت نظام جهانی است. درنتیجه، برای اتحادیه اروپا حل مناقشات و ارتقای حقوق بشر در کشورهای جنوب از جمله در کشورهای مدیترانه ای، آفریقایی و خاورمیانه عنصری کلیدی برای مواجهه با تهدیدات تروریستی و چالش های مربوط به دموکراسی است. در این بخش اتحادیه اروپا بر آن است که یک «مشارکت متوازن» (Balanced Engagement) را در منطقه خلیج فارس دنبال کند و با کشورهای این منطقه همکاری داشته باشند. وي  عنوان کرد که این سند امیدوار است که موافقت نامه هسته ای میان ایران و گروه 1+5 به تدریج به همکاری در حوزه های دیگر همچون تجارت، پژوهش، محیط زیست، انرژی، مبارزه با قاچاق مواد مخدر، مساله مهاجرت و دیگر چالش‌ها منجر شود و بنابراین، دوباره می توان شاهد نقش کلیدی ایران در این زمینه ها بود.
 
سرانجام، آقاي احمدی بیان کرد که مطابق با استراتژی اتحادیه اروپا، این اتحادیه باید روند اصلاح حکمرانی جهانی ـ مبتنی بر هنجارهای بین المللی ـ را به منظور کسب احترام و توسعه پایدار و نیز برای دسترسی به تجارت جهانی گسترش دهد. در این زمینه نیز در سند سیاست خارجی و امنیتی مشترک اروپا اشاره شده که اتحادیه اروپا یک نظم جهانی مبتنی بر قانون را ـکه همان چندجانبه گرایی می باشدـ گسترش داده است. در این خصوص، برجام ـکه این توافق با سه عضو از اتحادیه اروپا نیز بوده استـ به عنوان یک موفقیت بزرگ برای اتحادیه اروپا در ارتباط با گسترش هنجارهای بین المللی و منطقه ای و درنهایت، حفظ وضع موجود تلقی می شود. به عنوان جمع بندی نهایی، آقاي احمدی بیان کرد که پس از برجام پویایی های بیشتری برای همکاری های موثرتر میان ایران و اتحادیه اروپا وجود دارد؛ همچنان که در سند سیاست خارجی و امنیتی مشترک اتحادیه اروپا نیز به نقش سازنده ایران در منطقه خاورمیانه اذعان شده است.
 
دکتر حسین مفیدی احمدی پژوهشگر مهمان پژوهشکده نیز درباره «برگزیت؛ امیدها و ترس ها برای ایران» به ذکر نکاتی پرداخت. از نقطه نظر وی، پیامدهای برگزیت (خروج انگلیس از اتحادیه اروپا) برای ایران از ابعاد مختلفی برخوردار است و بر این مبنا، به فرصت ها و چالش های پیش روی ایران در ارتباط با برگزیت اشاره کرد. وی بیان کرد که به طور کلی، از دیدگاه تحلیلگران ایرانی مزیت های برگزیت را در این موارد می توان خلاصه کرد. نخست آنکه، مهم ترین مزیت برگزیت به تضعیف احتمالی نقش انگلیس در اتحادیه اروپا که همسوترین کشور (دولت) با راهبردهای امنیتی ایالات متحده علیه ایران است، برمی گردد. علاوه بر این، انگلیس خارج از اتحادیه اروپا احتمالا متحد استراتژیک ضعیف تری برای ایالات متحده خواهد بود. همچنین، برگزیت احتمالا به تضعیف اتحادیه اروپا و «مفهوم و محور غرب» منجر خواهد شد. درنتیجه این امر، روسیه و چین نفوذ خود را در منطقه خاورمیانه افزایش خواهند داد و ایران نیز احتمالا «سیاست نگاه به شرق» خود را تقویت خواهد کرد.
 
سپس، مفیدی احمدی اظهار کرد که مزیت دیگر برگزیت برای ایران این است که اسب تروای آمریکا اتحادیه اروپا را ترک کرد. در این راستا، کارآمدی و قدرت «کاهش یافته» سیاست های تحریمی احتمالی آینده که توسط آمریکا و انگلیس اتخاذ خواهند شد، برای ایران بسیار مهم است؛ چرا که انگلیس نقش مهمی را در ایجاد اجماع در اتحادیه اروپا برای اعمال تحریم ها علیه ایران داشت. مزیت سوم برگزیت برای ایران این است که به دلیل ایجاد بی ثباتی اقتصادی در انگلیس پس از خروج آن از اتحادیه اروپا، سیاست خارجی لندن احتمالا بیشتر به سوی اولویت های اقتصادی معطوف خواهد شد. درنتیجه، سیاست خارجی این کشور اهمیت کمتری را به سیاست افزایش فشار بر کشورهای خاورمیانه برای تغییر رفتار یا تغییر رژیم های حاکم خواهد داد.
 
در ادامه، وی به چالش های احتمالی فراروی ایران در ارتباط با برگزیت اشاره کرد. نخست آنکه، ایران همواره به اتحادیه اروپا به عنوان اهرمی برای استفاده از مزایای اجرای برجام از جمله حذف تحریم ها نگاه کرده است و در صورتی که دونالد ترامپ، نامزد جمهوری خواه آمریکا رییس جمهور این کشور شود، این نوع رویکرد برای ایران بسیار مهم تر خواهد شد. بنابراین، به دلیل آنکه جایگاه بین المللی اتحادیه اروپا درنتیجه برگزیت احتمالا تضعیف خواهد شد، این امر چالش هایی را نیز به منظور تحقق برجام ممکن است موجب شود. 
 
دوم آنکه، اتحادیه اروپا نقش مهمی را در معطوف کردن توجه دولت های عضو به ویژه انگلیس به استفاده از ابزارهای قدرت نرم در سیاست خارجی و امنیتی آنها دارد؛ به نحوی که این امر تاحدی دیدگاه های فرا آتلانتیکی انگلیس را متعادل تر کرده است. اما خروج انگلیس از اتحادیه اروپا و درنتیجه، تسلط این ایده که امنیت انگلیس بیشتر به رابطه خاص آن با ایالات متحده و نیز اقدامات آن (انگلیس) در ناتو بستگی دارد تا اتحادیه اروپا، می تواند احتمالا پیامدهای امنیتی برای ایران در پی داشته باشد.
 
سپس، دكتر مفیدی اظهار کرد که مساله ای دیگر که می تواند ایران را نگران کند، به تاثیر منفی برگزیت بر اقتصاد انگلیس برمی گردد. پس از برگزیت، این کشور نیاز جدی بیشتری برای تقویت روابط تجاری و نیز معاملات تسلیحاتی با کشورهای عربی منطقه خلیج فارس خواهد داشت. از نقطه نظر وی، این امر می تواند منجر به تقویت نفوذ منطقه ای انگلیس در خلیج فارس، تشدید رقابت تسلیحاتی در این منطقه و تضعیف موقعیت ایران در موازنه منطقه ای شود. همچنین، در این راستا، برگزیت به انگلیس کمک خواهد کرد تا از شرایط و قوانین اتحادیه اروپا برای تجارت تسلیحاتی با کشورهای ثالث خلاص شود.
 
در پایان، دكتر مفیدی به پیامدهای اقتصادی منفی برگزیت برای ایران از دو بعد اشاره کرد. اول آنکه، برگزیت تاثیر منفی بر جریان جهانی سرمایه گذاری مستقیم خارجی خواهد داشت و این مساله به نفع ایران که به سرمایه گذاری خارجی نیاز دارد، نخواهد بود. دوم، وی به تاثیر احتمالی برگزیت بر به قدرت رسیدن رهبرانی جدید در انگلیس و نیز دیگر کشورهای اروپایی اشاره کرد که تعریف آن ها از هویت اروپایی بسیار مبتنی بر «کنار گذاشتن دیگری» (exclusive) است. این نوع تعریف موجب می شود تا مسلمانان و کل جهان اسلام به عنوان دشمنان اروپا تلقی شوند. درنتیجه، تعاملات سیاسی و اقتصادی ایران با کشورهایی اروپایی با چالشی جدی مواجه خواهد شد.
 
نويسنده: فهيمه قرباني، پژوهشگر مقیم پژوهشکده