آموزش فن نوشتن مقاله کوتاه در کارگاه آموزشی پژوهشگران مهمان سال تحصیلی 1394-1395
روز سه شنبه 5 مردادماه 1395 پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه کارگاه آموزشی پژوهشگران مهمان را در سال تحصیلی 1394-1395 با موضوع «آموزش فن نوشتن مقاله کوتاه» برگزار کرد. در این کارگاه آموزشی که پژوهشگران مهمان پژوهشکده حضور داشتند، دکتر کیهان برزگر رئیس پژوهشکده با موضوع «اهمیت و تکنیک نوشتن مقاله کوتاه» و خانم زهرا توکلی دانشجوی دکتری علوم سیاسی با موضوع «اشتباهات رایج در نوشتن مقاله کوتاه در یک مرکز پژوهشی» نکاتی را مطرح کردند.
در آغاز، دكتر برزگر استاد روابط بین الملل و روش تحقيق در دانشگاه علوم و تحقيقات ضمن خوشامدگویی به پژوهشگران مهمان به تشریح اهمیت نوشتن مقالات کوتاه پرداخت. در این ارتباط، وی به پنج نکته مهم اشاره کرد. نخست آنکه، نوشتن مقالات کوتاه اولین بار در کشور، در چارچوب "برنامه پژوهشگران مهمان" پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه مطرح شد و در واقع، آن به عنوان مهم ترین برنامه این پژوهشکده می باشد. حاصل عملی این برنامه نیز کتاب سال مقالات کوتاه پژوهشگران مهمان پژوهشکده بوده است. همچنین، در اینجا، دكتر برزگر به کتاب مجموعه مقالات کوتاه خود که طی 5 ساله گذشته آنها را در وب سایت های داخلی و خارجی منتشر نموده اشاره کرد. لازم به ذکر است که اهمیت این کتاب نه فقط به دلیل محتوای آن، بلکه به دلیل معرفی چارچوبی است که نویسنده از طریق آن می تواند دیدگاه های خود را بیان کند.
سپس، رئيس پژوهشكده "عملیاتی کردن فکر و عقیده" را به عنوان اهمیت دوم نوشتن مقالات کوتاه بیان کرد. در این خصوص، وی توضیح داد که دانشگاه های کشور بيشتر تئوری محور و انتزاع محور هستند؛ بدین معنا که در دانشگاه محفوظات دانشجویان افزایش می یابد، اما الزاما آنها در حوزه عملیاتی كردن ديدگاه ممکن است متبحر نشوند. به این دلیل، این برنامه به پژوهشگران مهمان کمک خواهد کرد تا آنها چگونگی بیان عقیده خود در قالب مقاله کوتاه و نیز عملی کردن آن را بیاموزند.
از دیدگاه دكتر برزگر، اهمیت سوم نوشتن مقالات کوتاه به مساله "حکومت داری و سیاست خارجی" بر می گردد. طی چند سال گذشته، موضوعات مربوط به سیاست خارجی برای ایرانی ها اهمیت روزافزونی را پیدا کرده است؛ چرا که موضوعات مرتبط به آن مانند مساله تحریم ها، برنامه هسته ای ایران، داعش و ... به نوعی به مسائل سیاست داخلی و نیز مسائل روزمره شهروندان ایرانی ارتباط یافته است. بنابراین، با کمک نوشتن مقالات کوتاه در حوزه موضوعات مربوط به سیاست خارجی می توان وقایع آینده را پیش بینی کرد. همچنین، از نگاه اين استاد دانشگاه، پژوهشگران از طریق نوشتن مقاله کوتاه و انتشار آن در فضای مجازی می توانند به سرعت عقیده شان را به مخاطبان خود انتقال دهند. سرانجام، وی تقویت رزومه پژوهشگران از طریق نوشتن مقالات کوتاه را به عنوان آخرین اهمیت نیز این نوع مقالات عنوان کرد.
در ادامه، رییس پژوهشکده ویژگی های یک مقاله کوتاه را توضیح داد. در این زمینه، وی اظهار کرد که اولین و مهم ترین ویژگی یک مقاله کوتاه "پژوهش" است؛ پژوهش به معنای یک کار جدید در مورد نویسندگی یا به عبارتی دیگر، یعنی یک "نکته جدید" (تحلیل جدیدی) به ادبیات موجود اضافه کردن از طریق نوشتن مقاله کوتاه (یک گام به جلو بردن ادبیات موجود). "تخصصی بودن" دومین ویژگی یک مقاله کوتاه می باشد. بدین معنا که مقاله کوتاه می بایست عقیده ای را به طور موضوعی و تخصصی بیان کند. بر این اساس، نویسنده مقاله کوتاه باید سابقه (تخصص) در مورد نوشتن موضوع مورد نظر خود را داشته باشد. در واقع، مقاله کوتاه حاصل و روندی از تداوم پژوهش های یک نویسنده طی چند سال است. بر این مبنا، برزگر بدین نکته تاکید کرد که پژوهشگر باید از نقطه امتیاز خود که همان تمرکز پژوهشی وی می باشد، در نوشتن مقالات کوتاه کند.
سومین ویژگی مقاله کوتاه "حل المسائلی بودن" (accommodative) آن است؛ بدین معنا که آن بتواند یک معضل (مسأله) بشری را حل کند و راه حل ارائه دهد. "نگاه رو به جلو داشتن" (looking forward) ویژگی دیگر یک مقاله کوتاه است. در این ارتباط، دكتر برزگر بیان کرد که پژوهشگر باید فکر و عقیده خود را به گونه ای مطرح کند که برای سیاستگذار قابلیت عملیاتی شدن را داشته باشد. بر این مبنا، مقاله کوتاه ممکن است حاوی انتقاد مثبت ـ که دارای جهت روبه جلو است ـ باشد اما آن نباید الزاما از ویژگی انتقاد منفی برخوردار باشد؛ چرا که این ویژگی موجب می شود تا مقاله راه را بر ارائه راه حل برای سیاستگذار ببندد و نتواند نگاه روبه جلوی خود را حفظ کند. از این رو، نویسنده باید خلاق (creative) نیز باشد تا بتواند راه حل های خود را به سیاستگذار ارائه دهد.
پنجم، یک مقاله کوتاه باید "مبتنی بر روندهای موجود" باشد و این امر مستلزم این است که پژوهشگر بر اساس اصل تخصص محوری بر جریان های جاری مسلط باشد. برای مثال، یک پژوهشگر آخرین اطلاعات درباره روندهای جاری در مورد داعش را باید بداند تا براساس آن، وی بتواند مقاله خود را یک گام به جلو ببرد (به عنوان نمونه، اهميت رشد داعش در افغانستان براي امنيت بين الملل يا منطقه).
ششم، مقاله کوتاه باید "فراتر از دیدگاه های غالب" باشد؛ بدین معنا که مقاله کوتاه باید دیدگاه غالب را به جلو ببرد و این امر الزاما مستلزم به چالش کشاندن دیدگاه غالب نیست، بلکه می توان آن را یک یا دو گام به جلو برد. سرانجام، کیهان برزگر "بیان روشنفکری" را به عنوان آخرین ویژگی مقاله کوتاه برشمرد. وی بیان روشنفکری را به معنای داشتن "نگاه انتقادی مثبت روشنفکری" تعریف کرد. در این باره، وی تاکید کرد که در ارائه ديدگاه در سطح بین المللی و مجلات خارجي، پژوهشگر الزاما نباید نگاه انتقادی منفی به جايگاه دولت و سياست در كشور خود داشته باشد؛ چرا که نویسنده ایرانی در سطح بین المللی خود را به چالش نمی کشاند.
سپس، کیهان برزگر درباره تکنیک و فرمت نوشتن مقالات کوتاه توضیح داد. در این ارتباط، وی عنوان کرد که در پاراگراف اول به عنوان مهم ترین پاراگراف مقاله کوتاه، نکته نویسنده ـ نکته ای که برخلاف دیدگاه غالب است و یا نکته ای که ادبیات موجود بحث را یک گام به جلو می برد ـ مطرح می شود. همچنین، نکته محوری بیان شده در پاراگراف اول باید با عنوان مقاله متناسب و در ارتباط با آن باشد. دوم، مقاله کوتاه باید درباره يك موضوع روز (urgent) باشد. سوم، فرضيه مقاله کوتاه باید بر يك مبناي واقعی استوار باشد. يك تحليل كوتاه نمي تواند از همه زوايا يك موضوع را تحليل كند و يا صرفا آرزوهاي ايده آلي خود پژوهشگر را بيان كند. بنابراین، در نوشتن مقاله کوتاه باید از انتزاع محوری سنتی خارج شد. در همين ارتباط، وي اشاره كرد كه یک مقاله کوتاه كه مبتني بر تحليل ديدگاه داخلي است نباید مبتنی بر دیدگاه هایی باشد که به نوعی از تحليل هاي غربی نشأت می گیرند؛ چرا که غربی ها روندها و نگاه های غالبی را در حوزه روابط بین الملل پيگيري مي كنند كه مبتني بر تامين منافع ملي دولت هاي آنها استوار است. در همين زمینه، رئيس پژوهشكده اظهار کرد که برای مثال، برخی ریشه تروریسم در خاورمیانه را صرفا به منازعات قومی بين شيعه و سني مربوط می دانند، در حالی که این نوع تحلیل به ضرر منافع ملي كشورهاي منطقه است. مثلا بين شیعه ـ سنی قبل از سرنگوني صدام و مداخله آمريكا مشکل چنداني وجود نداشت. پس ريشه منازعه به دخالت خارجي هم ربط پيدا مي كند. همچنین، در این ارتباط، دكتر برزگر به مثال های دیگر نیز اشاره کرد که برآمده از نگاه و روندهای غالب غربی است؛ مانند اینکه: از لحاظ تاریخی، ایران و روسیه رقیب دائمي یکدیگر هستند؛ ایران و عراق دارای تضاد استراتژیک هستند؛ توازن قوا بهترین سیستم امنیتی در منطقه خليج فارس است (این نوع نگاه، نگاهی آمریکایی است. از نگاه ایرانی، توازن قوا امنیت ایجاد نمی کند چون كشورها را در رقابت دائمي قرار مي دهد)؛ داعش درنتیجه تضادهای قومی ـ ایدئولوژیک است و یا ایران و عربستان دارای تضاد ساختاري سياسي و پیچیده هستند. در مورد اين آخري اگر اينگونه باشد كه ديگر نوشتن مقاله و تحليل كوتاه معني نمي يابد چون در همان ابتدا راه را براي پيدا كرده يك راه حل و ارائه آن به سياستگذار بسته است.
سپس، اين استاد روش تحقيق و متدلوژي در دانشگاه ايجاد "تعادل" را به عنوان چهارمین ویژگی مقاله کوتاه برشمرد. این ویژگی بدین معنا است که پژوهشگر در نوشته خود تعادلی را از طریق شناسایی نگاه (فکر) طرف مقابل بتواند ایجاد کند و نه آنکه عقیده پژوهشگر فقط از زاویه نگاه خود وی مطرح شود. سرانجام آنکه، به "تناسب حجم" مقالات کوتاه نیز باید توجه شود. تعداد کلمات مقالات کوتاه در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه 900-1100 کلمه است.
در پایان، رییس پژوهشکده در ارتباط با "شکل" مقالات کوتاه به چند نکته اشاره کرد. اول، عنوان مقاله کوتاه باید صریح، فاقد قضاوت و کوتاه باشد. دوم، پاراگراف اول به عنوان کلیدی ترین پاراگراف باید دارای نکته باشد و این پاراگراف نباید از جنبه توصیفی، تاریخی و ژورنالیستی برخوردار باشد. سوم، مقاله کوتاه باید پر از مثال ها و مصادیق باشد. چهارم، در مقالات کوتاه، پاراگراف ها کوتاه می باشند. پنجم، ارجاع در مقاله کوتاه در درون متن ـ از طریق فعال کردن اینترنتی عنوانی و یا نام نویسنده دیگری ـ صورت می گیرد. مقاله کوتاه خوب با یک نکته شروع می شود، نکته آن گسترش پیدا می کند، مثال ها و رفرنس ها داده می شود و سپس نتیجه گیری می شود. سرانجام آنکه، مقاله کوتاه با نکته ای شروع می شود، بحث توسعه پیدا می کند، نگاه غالب و نگاه خود نویسنده بحث می شود و در نهایت، با یک راه حل و نتیجه گیری تمام می شود.
در ادامه، خانم زهرا توکلی پژوهشگر گروه مطالعات سياست خارجي پژوهشكده و دانشجوي دكتري علوم سياسی به نکاتی درباره اشتباهات رایج در نوشتن مقاله کوتاه اشاره کرد. وی بر اساس تجربیات عيني و واقعی خود از ویراستاری کردن مقالات کوتاه پژوهشگران مهمان طی چند سال گذشته، اشتباهات رایج در این زمینه را به دو بخش محتوایی و شکلی تقسیم بندی کرد. درخصوص نکات محتوایی، توکلی بیان کرد که اولین اشتباه رایج به «کلی بودن» عنوان مقالات ارسالی برمی گردد. برای مثال، می توان به عنوان بسیار کلی «پیامدهای تحولات بهار عربی» اشاره کرد. همچنین، با توجه به اینکه حوزه مطالعاتی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه مسائل خاورمیانه است، عنوان مقالات باید در ارتباط با مسائل خاورمیانه باشد. اشتباه دوم رایج، عدم هماهنگی میان پاراگراف اول مقاله با عنوان مقاله می باشد. در واقع، پاراگراف اول باید در راستای عنوان مقاله باشد و در این پاراگراف نکته (فرضیه) پژوهشگر باید کاملا مشخص باشد.
اشتباه سوم این است که اغلب مقالات جنبه توصیفی دارد، در حالی که از پژوهشگر و متخصص علوم سیاسی و روابط بین الملل انتظار می رود که از یک دیدگاه و تحلیل مشخص در مقاله خود برخوردار باشد. بنابراین، باید میان یک یادداشت توصیفی و مقاله تحلیلی تفاوت وجود داشته باشد. سپس، توکلی اشتباه چهارم را استفاده زیاد از مباحث تاریخی عنوان کرد. اشتباه پنجم، نامفهوم بودن برخی مباحث و جملات در مقاله کوتاه است. اشتباه ششم درخصوص پاراگراف ها است. در یک پاراگراف مقاله کوتاه نباید دو یا سه نکته توضیح داده شود، بلکه هر پاراگراف باید نکته مشخصی را داشته باشد و یا پاراگراف بعدی در ادامه بحث قبلی یا در جهت تقویت بحث قبلی باشد. اشتباه بعدی عدم پیوستگی مطالب در پاراگراف ها است. آخرین اشتباه محتوایی مقالات کوتاه پژوهشگران مهمان نیز عدم وجود یک نتیجه گیری مشخص در پایان مقاله است.
در پایان، خانم توکلی به اشتباهات رایج شکلی در مقالات کوتاه پژوهشگران مهمان اشاره کرد. به منظور تصحیح اشتباهات ظاهری، توکلی رعایت این نکات را ضروری دانست: رعایت حجم مقالات کوتاه، عدم شماره گذاری دلایل و مباحث در مقاله کوتاه به شکل 4،3،2،1 و ... ضرورت مطرح کردن نکات و دلایل به صورت نخست، دوم، سوم و ...، عدم طولانی بودن جملات و رعایت علایم نگارشی مانند نقطه، کاما و ... .
گزارش: فهیمه قربانی