روایت دفاع مقدس از پنجره سینما

توضیح
می گویند تاریخ خاورمیانه سه معمار زبردست داشته است: قاعده اي به نام جنگ، ماده اي به نام نفت و ساختاري به نام دولت كه همزمان وارث و نگهبان آن دو بوده است. بر اساس این روایت، خاورمیانه شناسی بدون درنگ در آغاز و فرجام جنگ ها، ره به جایی نمی برد. یکی از این جنگ های طولانی و تعیین کننده، از سوی صدام حسین علیه ایران انقلابی آغاز شد و هشت سال به طول انجامید. گروه روندهای فکری، که اصولاً تحولات عيني را تجلی تفکرات می شمارد در نشستی که گزارش آن را در ادامه می خوانید از آقای روزبه حاتمی، پژوهش گری با انگیزه در حوزه ی دفاع مقدس و نیز خانم دکتر سیمین بهبهانی، صاحب اثر در حوزه ی هنر سیاست، دعوت به عمل آورده است تا در خصوص «سینما و جنگ در ایران پس از انقلاب اسلامی» سخن بگویند. متن زیر، چکیده و چهارچوب کلی سخنان این دو بزرگوار می باشد.
 
روزبه حاتمی: جنگ اتفاقی است خشن ولی قهرمان پرداز
بعد از مقدمه کوتاه از خانم نسرين قنواتي به عنوان مدير نشست،‌ ابتدا روزبه حاتمی سخن گفت. به تعبیر حاتمی، در زمانه ی کنونی ، اکثریت  قریب به اتفاق مردم، جنگ را از خلال پرده سینما درک و تجربه می کنند. به عبارت دیگر، هم آنها که می خواهند به عرصه جنگی بروند و هم آنان که از میدان جنگ بازگشته اند، هر دو به پای سینما می نشینند و وقایع جنگ را تماشا می کنند. چنین روندی فزاینده نیز هست برای این که غالب مردم رغبت و فرصتی برای رمان خوانی، نقاشی و بررسی تاریخ جنگ ها ندارند و به همین دلیل به سینما روی می آورند و در فضایی آکنده از ذوق و واقعیت، به تماشای جنگ می پردازند. علاوه بر موضوع ذوق و قدرت و فرصت، همذات پنداری و همسان بینی هم عنصر دیگری است که سبب استقبال از عرصه سینما می شود و تماشاگران، همچون بازیگران رزمنده وارد عرصه ی جنگ می شوند و لذا درکی از جنگ شکل می گیرد.
 
حاتمی برای تأیید عینی اظهاراتش، به اکران مناسب و قابل توجه فیلم های دارای ژانر جنگی اشاره کرد و گفت: فقط در قرن بیستم، 800 فیلم ساخته که ژانر جنگی دارند و  اين فيلم ها، در عداد فیلم هایی هستند که بیشتر دیده شده اند. چون در خیلی از مواقع، از فیلم جنگی به مثابه سیاست برای ابراز یک روایت و کنار زدن برداشت ها یا گمانه های دیگر نیز استفاده می شود.
 
وارد کردن مباحث اخلاقی / حیثیتی به جنگ، فراز دیگری از سخنان حاتمی بود که به موضوع تجاوز جنسی در جنگ ها می پرداخت. طبق این روایت، جنگ متضمن اقدامات ضد بشری نیز هست و سینما، پیام رسان چنین جنایت هایی است. او به میلیونها تجاوز جنسی اشاره کرد که طی جنگ های روس ها در اروپای شرقی یا صرب ها علیه زنان مسلمان در بوسنی صورت گرفت. در چنین فضایی، سینما مسئولیت دارد با برجسته سازی وجوه ضد بشری و خشن جنگ، زمینه را برای تحدید آن فراهم نماید.
 
سیمین بهبهانی: ژانر ناسیونالیستی و عاشورایی در فیلم های دفاع مقدس
دومین سخنران نشست «سینما و دفاع مقدس»، دکتر سیمین بهبهانی، دانش آموخته دکتری علوم سیاسی و مطلع و محقق در نسبت هنر – سیاست بود که سینمای ایران طی سه دهه ی اخیر را با نگاهی به موضوع دفاع مقدس مورد شناسایی قرار داد. وی با فرض این که پهلویسم موفق به درک و پاسخ گویی به بحران نهفته در جامعه نشد و انقلاب اسلامی را جانشین خود یافت، به تشریح قابلیت های گفتمان اسلامی برای فهم و درمان مسئله ی جامعه پرداخت. طبق روایت بهبهانی، گفتمان اسلامی موفق شد به سرعت و به گستردگی با توده های مردم ارتباط بگیرد و برای موضوعاتی چون شهادت، مرگ و دنیا، استدلالی دینی ارائه کرد در حالی که گفتمان های دیگر – از جمله گفتمان چپ – موفق به این توضیح نشد. این پژوهش گر حوزه هنر و سیاست، تصریح کرد که با تأمل در سینمای سه دهه ی اخیر و با تمرکز بر حوزه ی دفاع مقدس، می توان دو ژانر را از هم تفکیک نمود: ژانر مدرن – ناسیونالیستی که مطلوب نیروهای کلاسیک مانند ارتش است و در آن به اصل دفاع از تمامیت ارضی وطن در برابر تجاوز دیگران که بیگانه اند، تأکید می شود. اما ژانر دوم، اصطلاحاً ژانر عاشورایی است که در آن از نمادهایی چون نخل، بیابان، تشنگی و ایثار و شهادت استفاده می شود و جنگ، غالباً یادآور رویارویی دو نیروی مهم در ماه محرم و در قالب پارادایم عاشورا است. چنین روایتی از جنگ، در سراسر دهه 1360 غالب بود و دفاع مقدس، عرصه دفاع مظلوم در برابر تجاوز ظالم تصویر می شد. این روال طی دهه ی 1370 تا حدی متحول می شود و نقد از جنگ یا روایتی انتقادی به تصورات حاکم بر سال های دفاع مقدس، استارت می خورد. در دهه ی 1370، در فرم و محتوای آرمان گرایی، تحولاتی رخ می دهد و جنگ از بیابان-های جبهه به داخل خانه های شهروندان می آید. فیلم آژانس شیشه ای، نمونه ای از تأملی شهری در جنگ است که طی آن، طبقه ی متوسط شهرنشین، در روایت رسمی و ایدئولوژیک، تردید می کند و رویه ای از رویارویی ارزشی آغاز می گردد. در دهه های 1380 و 1390، نقد از جنگ شدت می گیرد و دو جریان مدافع و منتقد جنگ به سبک متفاوت و تعمق بیشتری به ایضاح و توجیه روایت خود می پردازند. زنانه شدن جنگ و درنگ فرزندان و زنان در آورده های جنگ، از تم های اساسی در فیلم های این دوران به شمار می آید. فیلم «به نام پدر» از ابراهیم حاتمی کیا در همین بازه ی زمانی قابل توجه می باشد. با این مسئله جنگ به عنوان پدیده ای قابل طرح همچنان باقی می ماند.