گزارش نشست گروه ترکیه شناسی «سیاست خارجی ترکیه و تحولات منطقه، قفقاز و خاورمیانه»

نشست شنبه 4 اردیبهشت گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان «سیاست خارجی ترکیه و تحولات منطقه؛ قفقاز و خاورمیانه» با سخنرانی دکتر افشین زرگر عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج و دکتر رحمت حاجی مینه عضو هیت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق و با مديريت دکتر سید جواد صالحی عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز برگزار شد. در این نشست دكتر اسداله اطهری مدير گروه تركيه شناسي به همراه برخی كارشناسان حوزه تركيه و  پژوهشگران مهمان حضور داشتند.

در ابتدای نشست دکتر زرگر به عنوان اولین سخنران با اشاره به موضوع نشست گفت:در یک ماه اخیر تحول مهمی در منطقه قفقاز جنوبی داشتیم که منازعه قره باغ منشاء یک درگیری در آوریل 2016 بود و تلفاتی در پی داشت. منطقه قفقاز جنوبی شاهد تصاعد جدید بحران است. منازعه قره باغ مسئله ای قومی، ژئوپلیتیک و مذهبی است. حل چنین منازعاتی مشکل است و در حال حاضر امیدی به حل این مسئله در آینده ای نزدیک متصور نیست. در این منازعه بازیگرانی نظیر آمریکا، ترکیه، اتحادیه اروپا، روسیه و سازمان امنیت و همکاری اروپا و همچنین ایران ایفای نقش می کنند.

در این مسئله دو نگرش حفظ وضع موجود و برهم زدن وضع موجود وجود دارد. کشور ارمنستان خواستار حفظ وضع موجود است. جمهوری خودمختار قره باغ هم داعیه ی استقلال دارد. اما جمهوری آذربایجان همیشه نسبت به وضع موجود ناراضی بوده و همواره به دنبال الحاق سرزمین از دست رفته است. منازعه قره باغ در یک خرده سیستم امنیتی بی ثبات شکل پیدا می کند.

علل وقوع درگیری مجدد را می توان در دو دسته عوامل داخلی و خارجی مورد توجه قرار داد و اگر  اساس توازن قدرت به هم بخورد احتمال جنگ بیشتر می شود. جمهوری آذربایجان از لحاظ نظامی و اقتصادی وضع بهتری نسبت به ارمنستان دارد. از منظر عوامل خارجی، نقش بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای مهم است. عده ای بر این باورند که در این واقعه روس ها نقش پررنگ تری داشته اند. آنها به دنبال بهانه ای برای تنبیه کشورهای غرب گرا هستند. عده ای دیگر به دخالت ترکیه توجه می کردند و معتقدند ترکیه می کوشد تا پای روسیه را به منازعه قره باغ باز کند و به عبارتی ترکیه تلاش دارد تا سال 2023 به عنوان بازیگر اصلی در خرده سیستم های منطقه ای معرفی شود.

در ادامه دکتر رحمت حاجی مینه، سیاست خارجی ترکیه در قبال خاورمیانه را بر اساس کتاب داوود اوغلو (عمق استراتژیک) و اظهارات اخیر مقامات سیاسی ترکیه از جمله رئیس جمهور و نخست وزیر این کشور مبنی بر «تنهایی با ارزش» ارزیابی کرد. وی افزود: از شروع تحولات عربی  در سال 2010 بحث های زیادی پیرامون ناکامی یا کامیابی ترکیه در خاورمیانه وجود دارد. سیاست خارجی ترکیه به لحاظ سنتی براساس حفظ وضع موجود، نگاه به غرب و دوری جستن از خاورمیانه استوار بوده است. اما پس از پایان جنگ سرد خصوصا در دهه 2000 با قدرت گرفتن حزب عدالت و توسعه سیاست خارجی ترکیه به تدریج چرخش بزرگی را از غرب به شرق تجربه کرد. داوود اوغلو در کتاب عمق استراتژیک خود بر اساس بحث تاریخ و جغرافیا، هویت جدیدی به ترکیه بخشید.از منظر معمار سیاست خارجی ترکیه در اوایل هزاره سوم،  دولت ها به سه دسته ی منفعل، نرمال و بازیگران پویا تقسیم می شوند. ترکیه از نگاه کتاب "عمق استراتژیک" با توجه به ویژگی های تاریخی و جغرافیایی دارای نقش سوم است. در این راستا، ترکیه برای عملیاتی کردن نقش فعال و پویای خود باید وارد بحران ها شود. تحولات عربی، آزمونی بزرگ در برابر این رویکرد قرار داد. آزمونی که در ابتدا به دلیل استقبال از الگوی ترکیه با موفقیتی نسبی خصوصا در مصر همراه بود هرچند در ادامه شرایط به گونه ای دیگر رقم خورد. اما بحران سوریه سخت ترین مرحله آزمون نظریه ی داود اوغلو بود. بحرانی که به دلیل نزدیکی جغرافیایی و پیشینه روابط ترکیه با اتخاذ سیاستی محافظه کارانه بر انجام اصلاحات در سوریه تمرکز کرد. اما پس از مشخص شدن ناتوانی اش در متقاعد کردن اسد برای انجام اصلاحات خواهان کنار رفتن اسد از قدرت شد. اولین چالش ترک ها از داخل سوریه برخواست و آن هم قدرت گرفتن کردها در شمال سوریه مرز ترکیه بود، دومین چالش عدم هم صدایی مخالفین اسد، سومین چالش تعارض با کشورهای منطقه به ویژه ایران، چهارمین چالش در سطح بین الملل و فاصله گرفتن ترکیه از متحدان غربی اش خصوصا آمریکا به دلیل تفاوت دیدگاه نسبت به نحوه برخورد با داعش و  همچنین حزب اتحاد دمکراتیک سوریه(YDP) بود، از این رو در ناکارآمدی سیاست خارجی ترکیه در چارچوب عمق استراتژیک می توان به موارد زیر اشاره کرد:

«پیچیدگی تحولات در خاورمیانه»، «ورود بازیگران غیرقابل پیش بینی»، «نگاه یک سویه ترکیه به منطقه»، «عدم همراهی نظام بین الملل و متحدان غربی با ترکیه»، «اولویت های متفاوت بازیگران منطقه ای و بین المللی»، به عنوان مثال اولویت های غربی ها در حال حاضر جنگ با داعش و همکاری با کردهای سوریه است؛ درحالی که اولویت های ترکیه در سوریه کنار رفتن اسد و جلوگیری از خودمختاری کردهای سوریه است.

 بنابراین می توان گفت ترکیه به خاطر تحولات سیال منطقه، عدم پتانسیل کافی و نبود همراهی جهانی تنها مانده است. شرایطی که در مجموع به وضعیتی منجر شده است که مقامات ترکیه نسبت به آن ابراز ناخرسندی کرده اند و  در توجیه چنین شرایطی، آن  را "تنهایی با ارزش" خوانده اند.

گزارش: امیرحسین رجبی معمار، دبیر گروه ترکیه شناسی