جغرافیای داعش
داعش از سال 2013 میلادی فعالیت‌های خود را در سوریه آغاز و تا عراق گسترش داد. اما این گروه به مناطق تحت تصرف خود در سوریه و عراق بسنده نکرد و از سال 2015 حملات خود را تا شمال آفریقا توسعه داد. در حقیقت، افزایش حملات هوایی و زمینی به مناطق تحت کنترل داعش در سوریه و عراق، موجب تضعیف این گروه در این دو کشور شده است؛ به همین دلیل داعش بدون چشم‌پوشی از عراق و سوریه به عنوان مرکز خلافت خود به توسعه و گسترش بازوهای خود از طریق تأسیس استراتژی «بازوهای متعدد» در سایر مناطق خاورمیانه و شمال آفریقا دست زده است.
پیرامون نقشه جغرافیایی داعش در خاورمیانه و شمال آفریقا می توان گفت که این گروه در این منطقه ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی به سه شکل حضور دارد. نخست، کشورهایی که داعش مناطقی از آنها را تحت سیطره و کنترل خود قرار داده است؛ دوم، کشورهایی که داعش بدون تصرف و کنترل مناطقی در آنها حضور دارد و سوم، کشورهایی که داعش در آنها به عملیات تروریستی اقدام نموده است.
گروه نخست، شامل دو کشور عراق و سوریه در خاورمیانه و لیبی در شمال آفریقا است. از اواسط سال 2013، نخستین دسته از شبه نظامیان داعش که به مدد چندین سال نبرد در عراق کاملاً کارآزموده شده بودند از مرزهای شرقی سوریه وارد این کشور شدند. نیروهای داعش به سرعت توانستند دیگر مخالفان مسلح در سوریه را که کمتر با جنگ و سلاح آشنایی داشتند، عقب برانند و در بخش های اصلی استان حسکه در شرق سوریه جبهه بگیرند. هم اکنون، عناصر داعش در سوريه در مناطقى از استان هاى رقه، ديرالزور، حسكه، حلب، ريف دمشق، حمص، حماه، ادلب، یرموک، القلمون پراكنده هستند و در برخى از اين مناطق از جمله رقه و دیرالزور كنترل كامل را به دست گرفته اند.
داعش علاوه بر سوریه، شهرهای استراتژیکی متعددی را در عراق در اختیار دارد. جهش بزرگ داعش در عراق در ژوئن 2014، با تسلط بر شهر موصل و بخش بزرگی از استان های نینوا، صلاح الدین، دیالی، بابل و سامرا اتفاق افتاد. به طور کلی امروزه از 18 استان عراق 9 استان جنوبی شیعه نشین و 3 استان کردنشین شمال عراق در امنیت و ثبات کامل به سر می‌برند. پایتخت بغداد و استان دیالی و همچنین مرکز شهر کرکوک نیز با ناامنی‌های ادواری از جمله ماشین های بمب گذاری شده یا عملیات انتحاری، مواجه هستند اما متعرض هیچ گونه عملیات و درگیری نظامی مستقیم با داعش نیستند. مشکل عمده هم‌اکنون در استان نینوا با مرکزیت شهر موصل است.
اما بزرگ ترین موفقیت داعش در خارج از عراق و سوریه، در لیبی به دست آمده است. پس از شروع ناآرامی ها در لیبی و از بین رفتن دولت مرکزی در این کشور، فضای بی ثباتی در این کشور حاکم شد. از همین رو، گروه داعش با بهره برداری از خلاء امنیتی و سیاسی لیبی به منظور گسترش فعالیت خود و ایجاد پایگاه های جدید در شمال آفریقا، به این کشور نفوذ کرده است. در حال حاضر، داعش در دو شهر سرت و درنه حضور گسترده ای دارد. البته به غير از این دو شهر، داعش در برخي مناطق همچون بنغازی و طرابلس نيز به صورت پراكنده حضور دارد.
گروه دوم، شامل کشورهای مهمی از منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از جمله مصر، تونس، الجزایر، لبنان، فلسطین و اردن می شود. داعش در این کشورها بدون تصرف مناطقی و از طریق سایر گروه های هم پیمان خود حضور دارد. در این بین، حضور و نفوذ گروه داعش در مصر از طریق گروه انصار بیت المقدس صورت می گیرد. انصار بیت المقدس که پس از بیعت با داعش، نام «ولایت سینا» را برای خود انتخاب کرده، فعالیت‌های خود را در مسیر توسعه نفوذ داعش در مصر پی گرفته است. در این میان، منطقه اصلی نفوذ و مرکز فعالیت داعش در مصر صحرای سینا می باشد.
داعش در تونس منطقه خاصی تحت کنترل و سیطره خود ندارد، اما تعدادی از گروه های کوچک از جمله «جند الخلافه تونس» و «طلائع جند الخلافه» که به تازگی شکل گرفته اند وفاداری خود را به داعش اعلام کرده اند. نیروهای گروه طلائع جند الخلافه در مارس 2015، با حمله به موزه «باردو» در پایتخت این کشور، 23 نفر را به قتل رساندند. در مارس 2016 نیز نیروهای داعش و تروریست‌های وفادار به آن عملیاتی را در شهر «بن قردان» تونس انجام دادند.
داعش، شهر یا منطقه خاصی را در الجزایر تحت کنترل و سیطره خود ندارد. در حقیقت نفوذ داعش در این کشور از طریق گروه های اسلام گرای افراطی فعال در این کشور میسر می شود. گروه هایی همانند «جند الخلافة في أرض الجزائر» و «ولاية الجزائر» که قبل از بیعت با داعش و اعلام وفاداری با آن جزو نیروهای سازمان «القاعدة في بلاد المغرب الإسلامي» بودند. این گروه ها اقدامات تروریستی متعددی در این کشور انجام داده اند. البته به غیر از جند الخلافة و ولاية الجزائر تعداد زیادی از نیروهای گروه «المرابطون» با داعش بیعت کرده اند.
در رابطه با حضور داعش در لبنان باید گفت که این گروه به صورت منظم و سازماندهی شده در این کشور حضور ندارد. اما داعش دارای هسته های نهفته در لبنان است. در این میان گروه شبه نظامی احرار السنه در بعلبک لبنان طی بیانیه عمومی هم پیمانی خود را با گروه داعش و خلافت خودخوانده خود را نیز در لبنان اعلام کرد. همچنین افرادی در مناطق شمال لبنان بویژه در عکار و طرابلس حضور دارند که به صورت مخفیانه و غیر علنی با داعش اعلام وفاداری کرده اند و به حمایت از این گروه اقدام می کنند. نیروهای داعش همچنین حضور مستمر و منظمی در برخی از مناطق مرزی لبنان و سوریه دارند و این منطقه به عنوان پایگاه نظامی برای داعش به شمار می رود.
در مورد حضور داعش در فلسطین نیز باید گفت که داعش منطقه خاصی در نوار غزه در اختیار ندارند. لیکن گروه ها و سازمان های کوچک وفادار به داعش از جمله «أنصار الدوله الإسلاميه» و «سريه عمر حديد» در نوار غزه حضور دارند که از گروه داعش حمایت می کنند؛ با این حال این گروه از نفوذ قابل توجهی در این منطقه برخوردار نیست.
از دیگر کشورهای منطقه که داعش در آن حضور دارد، اردن می باشد. افراد و گروه‌های مختلفی در اردن از داعش حمایت می کنند. در سال گذشته یک گروه تروریستی مسلح اردنی تحت عنوان گردان «شهدای معان» اعلام کرد که با داعش بیعت کرده و آماده جهاد علیه ملک عبدالله دوم است. اما حادثه ای که به تازگی در اردن رخ داد و دستگاه اطلاعاتی این کشور از خنثی سازی طرح داعش علیه اهداف نظامی و غیر نظامی پرده برداشتند گواه این مدعاست که اردن از تیر رس تروریست ها در امان نیست. این حادثه در شهر «اربد» رخ داد. در این درگیری مقادیر زیادی سلاح و مهمات و مواد منفجره از داعشی ها به دست آمد.
گروه سوم، شامل کشورهایی که داعش در آنها به عملیات تروریستی اقدام نموده است از جمله ترکیه، عربستان سعودی، کویت و یمن می باشد.
ترکیه چندین سال است که گذرگاه مرزی بسیار مناسبی برای تروریست های خارجی جهت پیوستن به داعش محسوب می شود. در طی سه سال گذشته داعش در ترکیه دست به سازماندهی بزرگی زده است، آنکارا، استانبول، آدی یامان، غازی عنتاب و ساکاریا شهرهایی هستند که داعش در آن به فعالیت های مختلفی از جمله جذب نیرو اقدام کرده است. داعش همچنین اقدامات تروریستی متعددی را در شهرهای مختلف ترکیه انجام داده است.
داعش تا به امروز حملات متعددی را علیه شیعیان عربستان سازماندهی کرده است. از جمله مناطق عربستان که همواره مورد حملات ادواری داعش قرار گرفته است می توان به منطقه الشرقیه، منطقه عرعر و ریاض اشاره کرد. گروه داعش همچنین، مسئولیت چندین عملیات بمب گذاری را در مساجد شیعیان عربستان در شرق این کشور بر عهده گرفته و از شبه نظامیان خود خواسته تا به این بمب گذاری ها ادامه دهند. داعش نیز ادعا می کند که دارای طرفدارن بی شماری در عربستان است.
کویت به دلیل موقعیت جغرافیایی خود تا حدودی از خطرات حملات تروریستی داعش در امان بوده است. در واقع، شیعیان عراق در جنوب این کشور حائلی را ایجاد کرده اند که مانع نفوذ داعش به کویت می شود. با این حال، داعش در کویت نیز به فعالیت تروریستی اقدام نموده است. در روز جمعه 26 ژوئن 2015 یک شخص در عملیاتی انتحاری خود را در وسط مسجد امام صادق (ع) شیعیان در منطقه الصوابر منفجر کرد که در نتیجه آن 27 نفر از نمازگران کشته شدند. به دنبال آن گروه داعش طی بیانیه ای مسئولیت این انفجار را برعهده گرفت.
به طور رسمی داعش، خلافت خود را در یمن در اوایل سال 2015 اعلام کرد. نیروهای داعش همچنین در آوریل 2015 با انتشار کلیپی، پرچم سیاه این گروه را در پایتخت یمن، صنعا به اهتزاز درآوردند. داعش در مرکز، جنوب و شرق یمن فعالیت هایی دارد. تروریست های داعش حملات بسیاری را علیه مردم مسلمان و شیعه یمن و مقر نیروهای حوثی و زیدی بوسیله عملیات انتحاری و خودروهای بمب گذاری شده انجام داده اند. داعش در مارس 2015 میلادی حملات گسترده ای را علیه مساجد صنعا که محل تجمع هواداران جنبش انصار الله بود، انجام داد. بمب گذاری هتل «القصر» عدن در جنوب یمن، بمب‌گذاری محل استقرار دولت مستعفی یمن و مقرهای رسمی حضور افسران سعودی و اماراتی از دیگر اقدامات تروریستی نیروهای داعش در یمن به شمار می‌رود. در اوایل سال 2016 میلادی نیز نیروهای داعش دروازه کاخ ریاست جمهوری در منطقه المعاشیق در شهر بندری عدن را مورد هدف قرار دادند.
در پایان این نکته قابل ذکر است که روند شكل‌گيري و قدرت يابي گروه‌هاي اسلام گرای افراطی نظير القاعده و داعش نشان مي دهد كه این گروه‌ها در مناطق و کشورهایی امكان رشد و نمو دارند كه داراي ويژگي های خاص باشد، برخی از این ویژگی ها عبارتند از: 1. خلاء امنيتي وجود داشته باشد؛ 2. کشور درگير بحران‌سیاسي و اقتصادی عمیق باشد؛ ٣. غني بودن منطقه به لحاظ نفت و منابع معدني؛ 4. وجود شرایط جغرافیایی خاص همانند مناطق صحرایی، كوهستاني یا جنگلي و 5. مردم آن منطقه بي سواد يا كم-سواد باشند.