بررسی تحولات حزب عدالت و توسعه و آينده تركيه

نشست شنبه  يكم اسفندماه 1394 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان «بررسي تحولات حزب عدالت و توسعه و آينده تركيه» با سخنرانی دكتر سعد الله زارعي رئيس موسسه مطالعاتي انديشه سازان نور و مديريت آقای شعيب بهمن از اعضای گروه ترکیه شناسی برگزار شد. 

در این نشست دكتر كيهان برزگر رئیس پژوهشکده، دكتر اسدالله اطهري مدير گروه تركيه شناسي، دکتر رحمت حاجی مینه استاد دانشگاه و عضو گروه ترکیه شناسی به همراه برخی كارشناسان حوزه تركيه و  پژوهشگران مهمان حضور داشتند. 

در ابتداي نشست آقای بهمن با اشاره به موضوع نشست گفت:‌ در حال حاضر حزب عدالت و توسعه (AKP) با چالش هاي گوناگوني مواجه است. در داخل جامعه دو قطب ایجاد شده و احزاب اپوزیسیون به شدت با دولت درگير هستند. از سوي ديگر تروريسم در تركيه به سبب سياست هاي نادرست دولت افزايش يافته است. در بعد خارجي هم به دليل شكست ها و عدم كاميابي راهبرد اين كشور در سوريه، تركيه اوضاع مناسبي ندارد و ضمن هم مرز شدن با كردهاي سوريه با مشكلات فراواني رو به رو است.

در ادامه دكتر زارعي با بيان اينكه  به قدرت رسیدن حزب حاکم از نظر تاريخي مرهون شرايط خاصي در تركيه است گفت:‌ اگر اين شرايط خاص پديد نمي آمد اين حزب هم امكان به قدرت رسيدن نداشت. سال 2002 بحران در خاورميانه تشديد شد، افغانستان اشغال شده و عراق در آستانه اشغال قرار گرفت و زمزمه هايي هم در مورد حمله به برخي كشورهاي ديگر از جمله ايران و سوريه وجود داشت. يكي از مسايل مهم در اين مقطع زماني، موضوع امنيت و احساس نياز به يك دولت قدرتمند بود كه شرايط به هم ريخته را مديريت كند. يكي ديگر از مسايل بحران اقتصادي بود زیرا به دليل پيوند اقتصادي تركيه به اتحاديه اروپا و مراكز اقتصادي مهم دنيا لرزش هاي سنگين اقتصادي ترکیه به این کشورها اثر گذار بود. تركيه هم يك اقتصاد تجارت محور دارد و از تلاطم هاي اقتصادي متاثر مي شود  که مردم برای مهار بحران تلاش می کنند تا دولتي قوي برسر كار آورند. با اين پيش زمينه يك حزب جديد با بهره گيري از احساس اسلام گرايانه بر سر كار مي آيد. اين دو دليل عمده در پيدايي و بقاي آک پارتی است.

وی ادامه داد: اردوغان به لحاظ مديريت و عبور دادن تركيه از شرايط بحراني به شرايط ثبات اگرچه موفق عمل كرده است اما چالش هاي جديدي هم ايجاد كرد. اردوغان توانسته حمايت مردم از حزب را نگه دارد اما در برآورده كردن خواسته هاي اساسي مردم يعني ايمن بودن از اقدامات بي ثبات ساز موفق نبوده؛ بحران با كردها، عراق و سوريه افزايش يافته و مساله ي امنيت كماكان نگراني مردم تركيه است. همين مقوله ناامني دليل گرايش مردم به  حزب عدالت و توسعه است. در حقيقت اين به نوعي معما تبديل شده است. بنابراين برخي در مورد اين نا امني ها تصور مي كنند كه ساخته و پرداخته دولت است و مخالفان ادعا مي كنند كه دولت در اقدامات نا امن كننده موثر است. مقوله امنيت نه تنها بهبود نيافته بلكه روند كاهشي هم پيدا كرده است. تركيه در اين شرايط به دليل ارتباطات خارجي با چالش های زيادي روبروشده و نوسان ارتباط در سياست خارجي تركيه زياد شده است به عنوان مثال ارتباط با مصر قبل و بعد از انقلاب و بعد از كودتاي السيسي بسيار در اين 5 سال پر فراز و نشيب بوده است. رابطه تركيه با عربستان دچار نوسان بوده و اكنون نيز در ابهام قرار دارد؛  اين دو به هم بدگمان هستند و روابط با ثبات راهبردي وجود ندارد اگرچه رفت و آمدهايي ميان اين دو وجود دارد.

وی افزود: رابطه ی تركيه و جمهوري اسلامي ايران اگرچه در دوره حزب عدالت و توسعه نسبت به روابط با ساير كشورها از تداوم و استحكام بيشتري برخوردار بوده است اما این رابطه با فراز و نشیب بسیاری همراه بوده است. این تنش در عراق و سوريه از سوي تركيه افزايش يافته و البته از سوي ايران همواره خويشتن داري دیده شده است. مردم تركيه علاقه ی زيادي به ارتباط با ايران دارند و خواهان گرم شدن روابط ميان دو كشور هستند. وجود جو ضدآمريكايي در ميان مردم تركيه در سطح ملي از جمله عوامل نزديكي دو ملت است. نگاه مشترك دو دولت ايران و تركيه به اسراييل و عربستان به عنوان بازیگران شرور نیز به این نزدیکی کمک کرده با این حال دولت تركيه طي دو سال گذشته از گرمي روابط با ايران كاسته است.

روابط تركيه با عراق و سوريه آكنده از دشمني است و تركيه اين دو كشور را براي خود هزينه ساز مي داند. روابط با اتحاديه اروپا هم براساس وضع پيشين پيشرفتي نداشته و نمونه آن عدم تمايل ناتو به همكاري گسترده با تركيه است. در رابطه ی تركيه با آمريكا ابهاماتي ايجاد شده است برخورد خشن اردوغان با كردها و جريان فتح الله گولن كه آمريكا به آن حساسيت دارد بود؛ موجب دلخوري آمريكا شده است. مواضع اردوغان در ارتباط با مسئله ی فلسطين بسيار ضد اسراييلي است و تا حدي مطلوبيت اردوغان براي غرب از دست رفته است. آمريكايي ها اگر بتوانند اقدامات اردوغان را مديريت كنند با او مدارا مي كنند و اگر نتوانند، در اركان قدرت تغییر ایجاد می کنند. تركيه ی اردوغان اکنون در بحران روابط خارجي به سر مي برد و در انزوا است.

وی سپس در مورد آینده حزب عدالت و توسعه پیش بینی کرد:

1- انتخابات اخير (خردادماه و آبان ماه) نشانه هاي واضحي از اختلاف را درون حزب به نمايش گذاشت؛ شخصيت هاي مطرح حزبي كنار گذاشته شدند. مديريت داوود اوغلو پرتنش است و ممكن است شاهد انشعاب رسمي در داخل حزب باشيم؛ حزب در داخل چالش دارد و مخصوصا شكست سياست هاي تركيه در سوريه آن را تشدید می کند.

2- در تركيه در مورد اسلام گرايي سوال وجود دارد كه آيا اسلام گرايان از اردوغان عبور مي كنند يا خير؟ به نظر مي رسد آنها به دنبال آلترناتيو هستند اما در عمل آلترناتيوي وجود ندارد و اسلام گرايان نسبتا به حزب وفادار مي مانند و اردوغان از سمت اسلام گرايان احساس خطر نخواهد كرد.

3- تروريسم و تاثير آن در تركيه هم وجود دارد. تروريسم در تركيه علي رغم آسيب هايي كه وارد كرده اما چون تروريسم در يك سال اخير با كاهش مواجه بوده و سيستم امنيتي تركيه توانسته با چالش هاي امنيتي به خوبي مواجه شود تهديد بزرگي متوجه تركيه نيست.كاهش قدرت تروريسم وضع تركيه را بهتر مي كند. اردوغان نگران است كه كاهش قدرت تروريسم سبب عدم نياز به اردوغان شود.

نقد دولت در سطح نخبگان به شدت افزايش يافته است و مطبوعات و رسانه هاي ديداري همراهي نمي كنند و برنامه هاي حزب با چالش درون سيستمي مواجه مي شود. اردوغان درتفاهم با نخبگان قوي نيست. روابط ميان سرويس اطلاعاتي تركيه و گروه هاي تروريستي از جمله داعش وجود دارد. قابل پرسش است که در آينده اين روابط چگونه مي شود؟ در حال حاضر به دو دليل برای استمرار وجود دارد: يكي از نظر اردوغان، تروريسم داراي ظرفيت به چالش كشيدن رقباي منطقه اي اش را دارد. دوم اينكه ارتباط با گروه هاي تروريستي محيط تركيه را امن تر مي كند. روابط تركيه با محوريت اخوان المسلمين استمرار پيدا كرده و چالش هايي به دنبال دارد. روابط تركيه و عربها عليرغم اينكه دلايلي براي بهبود روابط اين دو با هم وجود دارد اما به دليل حس تكبر عرب ها به نظر نمي آيد تركها توفيقي براي روابط بهتر با اعراب داشته باشند. لذا به نظر می رسد تركيه احساس نياز بيشتري به رابطه با ايران پيدا خواهد كرد.در حال حاضر روابط ايران و تركيه بهترين و گرم ترين نوع روابط در ميان همسايگان است و هيچ كدام از همسايگان تركيه ظرفيت و ثبات ايران را ندارند.

در ادامه نشست دکتر زارعی در پاسخ به سؤال مطرح شده از سوی دکتر برزگر كه احتمال حضور نظامي تركيه در سوريه چه میزان است و اگر اتفاق بیافتد، چه تاثيري در پي خواهد داشت؟ گفت: به نظر من تركيه ی اردوغان در عين حال كه ظاهري تهاجمي دارد باطني محافظه كار دارد. در همين بحران، ترکیه خيلي محافظه كارانه عمل مي كند. در اين چند روز هم جز گلوله باران، ورودي از سوي ترك ها انجام نشده است.  به نظر نمي رسد تركها هم در عمل بيش از اين مقدار درگير شوند البته روند در سوريه به ضرر تركيه است. در فاصله كمتر از دو ماه محور مقاومت توانست منطقه اي در حدود 7 هزار كيلومتر مربع را از اشغال جبهه النصره خارج كند و اين ضربه سنگيني براي تركيه است. در عمل اتفاق خاصي از سوي تركيه و عربستان رخ نداد. مسئله ی سوريه در بعد سياسي پر رنگ تر و در بعد امنيتي كم رنگ تر مي شود البته اين به معناي نابودي تروريسم نيست اما در روند نزولی است. حزب عدالت و توسعه و اردوغان نسبت به گذشته محبوبيت خود را در برابر آمريكا از دست دادند. اين دولت دست نشانده نيست اما ترديدي نيست كه دولت اردوغان در جلب همكاري با اروپا و آمريكا ناکام نبوده و آنان همراه دولت تركيه بودند. مردم تركيه امنيت را با ثبات گره مي زنند. از نظر مردم تركيه به نسبت احزاب گذشته اين حزب توان بالاتري در ثبات سازي دارد و مردم تركيه حفظ امنيت را با حضور اردوغان گره زده اند. آلترناتيو نداشتن در ميان اسلام گرايان امري قطعي است. هيچ تشكل و حزب قوي اسلامگرا جز حزب عدالت و توسعه رشد نكرده است. حتما سياست هاي حزب حاکم  در نبود يك آلترناتيو قوي تاثير داشته است.

در ادامه دکترحاجي مينه نیز با اشاره به کاربردی بودن تحلیل چند علتي برای واکاوی فراز و نشیب های حزب عدالت و توسعه در حوزه های داخلی و خارجی افزود: ‌ سیاست های اردوغان در قبال کردها یکی از متغیرهای اصلی است که با توجه به آن بر اساس رویکرد پیامدگرایی می توان شرایط حزب عدالت و توسعه را در ترکیه سنجید. بر این اساس که هر وقت سیاست اردوغان در راستای حل مساله کردی در چارچوب روند صلح  بوده است نه تنها در داخل موفق به ثبات سازی شده است بلکه در حوزه خارجی نیز توانسته است خود را به عنوان الگویی دمکراتیک برای دیگران مطرح کند. اما زمانی که ترکیه خواسته است با پیروی از سیاست های سنتی میلیتاریستی مساله کرد را حل کند نه تنها نا امنی و بی ثباتی دهه های پیشین را در داخل احیا کرده بلکه با این نگرش امنیتی در حوزه خارجی نیز با بازیگران مختلف وارد چالش شده است. بنظر می رسد نخستین اقدام اردوغان برای احیای قدرتش عادی سازی روابط خود با کردها و تمرکز بر راه حل سیاسی به جای نظامی باشد. ضمنا این مسئله که شرایط جدید و ناپایدار خاورمیانه که جابجایی قدرت را در سطوح مختلف بازیگران منطقه ای به همراه داشته است نیازمند اتخاذ سیاست های جدید در مورد موضوعات و چالش های جدید است و نمی توان با همان سیاست های قدیمی مشکلات جدید برآمده از تحولات خاورمیانه را حل کرد. در این راستا، تاریخ به ما می گوید که ابزار نظامی نه در داخل و نه در خارج نمی تواند مساله کردی را حل کند و این بار حزب عدالت و توسعه دوباره راهی اشتباه در پیش گرفته است.

دکتر زارعی در مورد کردها گفت: سياست منسجمي در ارتباط با كل كردهاي منطقه وجود ندارد و ترکیه داراي يك فرمول نيست. در داخل سياست مهار را پيش گرفته و در شش تا هفت استان تركيه وضعيت جنگي حاكم است.اردوغان تلاش كرده از راه تقویت بارزاني بازی خود را جلو ببرد و در اين مورد موفق عمل كرده است. مهمترين معارض و رقیب  تركيه در كردستان عراق، ايران است.  

وی در ادامه در پاسخ به سوالی در مورد اهمیت پایگاه ترکیه در قطر گفت: ورود تركيه به خليج فارس مسئله مهمي نيست؛ اگر ورود تركيه در راستاي سياست غرب باشد كه مشخص است و اگر مستقل باشد پايدار نيست چراكه ظرفيت قطر و تركيه در مورد اشتراك درباره اخوان مناسب نيست و حتي حماس هم با قطر روابط مناسبي ندارد.

دکتر زارعی همچنین گفت: احساس ايران نسبت به تركيه اين است كه تنش افزايي ميان ايران و تركيه ضمن آسيب رساندن به منافع ايران ناشي از توطئه طرف هاي ديگر است و اگر ايران واكنش تندي نشان دهد قدرت ايران در ميان مردم تركيه كاهش مي يابد و سياست ايران خردمندانه بوده است. روابط ایران با كردهاي عراق بویژه در حزب اتحادیه میهنی طالباني قابل توجه است و درسایر جريان ها هم، ایران دست بالا را دارد. در سوريه هم اين قدرت به طور نسبي وجود دارد البته قدرت نفوذ آمريكايي ها بيشتر است اما باید در نظر داشت که قرار داد ميان كردها و اسد به ميانجيگري ايران شکل گرفت. در مورد كردهاي تركيه اگرچه ملاحظاتي در مورد واكنش جامعه غير كرد تركيه داشتيم اما در عين حال روابط مان با كردهاي تركيه تا حد زيادي برقرار است وكردهاي تركيه از رابطه با ايران استقبال مي كنند.اردوغان در مجموع حوزه امنيتي ،محافظه كارانه عمل مي كند. در سوريه از مرحله شدت بحران عبور كرده ايم و امروز راه حل سياسي بيشتر مد نظر است.

در پایان این نشست با پرسش و پاسخ حاضرین پایان یافت.

گزارش: امیر حسین رجبی معمار، دبیر گروه ترکیه شناسی