برگزاری جلسه توجیهی پنجمین دوره برنامه پژوهشگران مهمان پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه در سال تحصیلی 1395-1394

روز پنجشنبه 26 آذر ماه 1394، جلسه توجیهی پنجمین دوره برنامه پژوهشگران مهمان پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه در سال تحصیلی 1395-1394 برگزار شد. این جلسه با حضور تعدادی از اساتید دانشگاه، پژوهشگران مقیم، تعدادی از پژوهشگران مهمان سال تحصیلی 1394-1393 و پژوهشگران مهمان دوره جدید تشکیل شد. در این جلسه که دکتر سید حسین موسوی رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه حضور داشت، دکتر کیهان برزگر رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه به  تشریح اهداف، اهمیت و عملکردهای برنامه پژوهشگران مهمان در این پژوهشکده در طول سال تحصیلی جدید پرداخت. همچنین، دکتر سید محمد کاظم سجادپور استاد دانشکده روابط بین الملل وزارت امور خارجه و مشاور ارشد استراتژیک وزیر امور خارجه به عنوان مهمان ویژه پنجمین دوره برنامه پژوهشگران مهمان به ایراد سخنرانی پرداخت. دکتر قدیر نصری مدیر گروه روندهای فکری پژوهشکده نیز نکاتی را در مورد اهمیت و اهداف برنامه پژوهشگران مهمان بیان کرد.  

در آغاز برنامه، دکتر برزگر رییس پژوهشکده ضمن ابراز خرسندی از برگزاری دوره پنجم جلسه توجیهی پژوهشگران مهمان پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه بیان کرد که این امر به این معنا است که تاریخی ایجاد شده و برنامه مذکور تداوم داشته است و این استمرار خود انگیزه ای برای ادامه کار این برنامه می باشد. سپس، دکتر برزگر به این نکته اشاره کرد که طی دو هفته آینده یک جلسه توجیهی دیگری نیز برگزار خواهد شد که در آن، جزئیات این برنامه با حضور اعضای هیات علمی پژوهشکده اعلام خواهد شد و نیز وظایف گروه های مطالعاتی مشخص خواهد شد. 

در ادامه، کیهان برزگر استاد روابط بین الملل دانشگاه دلایل راه اندازی برنامه پژوهشگران مهمان را توضیح داد. در این باره، وی بیان کرد که اولین نکته ای که این برنامه را حائز اهمیت می کند، اهمیت توجه به "زمان اجتماعی" (Social Time) است. متاسفانه، زمان اجتماعی در دانشگاه های ما کمتر وجود دارد. در واقع، زمان اجتماعی فضایی برای معاشرت است؛ در درون معاشرت ها است که تعامل، تفکر، پیشرفت فکری، تعادل و انعطاف پذیری شکل می گیرد. نبود این زمان اجتماعی در دوره آموزشی به معنای غایب بودن عنصری مهم است. وظیفه ما این است که در اینجا، زمان اجتماعی به وجود آوریم؛ به ویژه در شرایطی که زمان اجتماعی در دانشگاه های ما کم می باشد. همان طور که ایجاد زمان اجتماعی در فضای فردی و اجتماعی مهم است، در فضای بین المللی نیز امری حیاتی است. به عبارت دیگر، کشورها نیز احتیاج به ایجاد زمان اجتماعی در میان خود دارند. از این رو، داشتن یک وزیر امور خارجه مانند دکتر ظریف و زمان اجتماعی که در سطح بین المللی توسط وی در حال انجام شدن است، واقعا برای دیپلماسی کشور بسیار مفید و سازنده است چرا که از درون فضای زمان اجتماعی است که تعامل، تعادل، فهم متقابل و احترام متقابل شکل می گیرد.

دومین هدفی که دکتر برزگر در رابطه با راه اندازی برنامه پژوهشگران مهمان اشاره کرد، "خارج شدن از انتزاع" می باشد. در این خصوص، وی به این نکته مهم اشاره کرد که چارچوب فکری دانشگاه های ایران همچنان انتزاعی است و دانشجویان بسیار تحت تاثیر نظریه ها هستند. به همین دلیل است که برنامه های آموزشی کارآموزی (Internship) در کشورهای خارجی وجود دارد تا دانشجویان از طریق شرکت در چنین برنامه هایی بتوانند با دنیای واقعی ارتباط برقرار کنند و واقعی باشند. بنابراین، بخشی از هدف این برنامه این است که دانشجویان به نوعی واقعی شوند؛ یعنی دانشجویان با شرکت در سمینارهای مختلف به طور مستقیم به چالش کشیده شوند و از حالت انتزاعی خارج شوند. 

از دیدگاه وی، هدف سوم از راه اندازی برنامه مزبور، "ایجاد یک تاریخ مشترک" است. در این ارتباط، وی توضیح داد که تاریخ مهم است و آن در روند زمان شکل می گیرد. تاریخ مشترک بدین معنا است که پژوهشگران در گروه های مورد علاقه خود در یک محیط پژوهشی به مدت یک یا دو سال در کنار یکدیگر کار می کنند که در نتیجه این امر، یک تاریخ مشترکی از لحاظ تبادل افکار به وجود خواهد آمد. در واقع، مسائل پیشرفته تئوریک، فکری و مفهوم سازی بر اساس تاریخ مشترک شکل گرفته است؛ یعنی چند پژوهشگر به طور گروهی دور هم جمع شده اند و سعی در پیشبرد و توسعه حوزه ای، طرز تفکری و یا طرحی داشته اند.

ویژگی چهارم، "بستر زمان و یادگیری" است. بدین معنا که یکی از دیگر از اهداف برنامه پژوهشگران مهمان این است که به پژوهشگران آموزش داده شود که چگونه آنها می توانند پس از اتمام مقطع دوره دکتری ـ که معمولا ده سال به طول خواهد انجامید ـ از طریق انجام کارهای تحقیقاتی، خود را بیان کنند. در این رابطه، برزگر گفت که هدف ما این است که به پژوهشگران مهمان آموزش داده شود که یادگیری و بیان خود در بستر زمان شکل می گیرد و در حوزه پژوهش نباید بسیار سریع حرکت کرد زیرا ممکن است به مقاصد مطلوبی منتهی نشود. همچنین، از دیدگاه رییس پژوهشکده، ویژگی پنجم این برنامه "ایجاد فضای رقابتی" است. در دانشگاه های آمریکایی و اروپایی فضای رقابتی وجود دارد؛ به طوری که همه تلاش می کنند تا سریع تر باشند. فضای رقابتی از طریق تمرین، تکرار و شناسایی چالش ها پژوهشگر را تقویت می کند که به سوی جلو گام بردارد. علاوه بر این، توسعه فکری به واسطه وجود فضای رقابتی ایجاد می شود. فضای رقابتی در این پژوهشکده نیز از طریق مجلات، وب سایت و کارگاه های آموزشی آن شکل گرفته است.

در پایان، دکتر برزگر به "بین المللی شدن" به عنوان آخرین هدف از راه اندازی برنامه مزبور اشاره کرد. در این خصوص، وی اظهار کرد که مسئولان، روشنفکران و دانشگاهیان مسئول به این نتیجه رسیده اند که نسل جدیدی از پژوهشگران باید تقویت شوند و به صحنه وارد شوند؛ این گونه نباید باشد که فضای دانشگاهی و روشنفکری محدود به یک مجموعه باشد و متوقف شود. البته چالش هایی نیز در این زمینه وجود دارد که این نسل جدید پژوهشگران چگونه می توانند خود را بیان کنند. همچنین، پذیرش متقابل بین نگاه ملی و بین المللی باید در پژوهشگر اتفاق افتد. نوشتن یک مقاله در مجلات خارجی بدون داشتن نگاه بین المللی امکان پذیر نیست و ما سعی می کنیم که برخورداری از تفکر بین المللی را از طریق برگزاری کارگاه های آموزشی و گروه های مطالعاتی در پژوهشگران مهمان تقویت کنیم. 

در ادامه، دکتر سید محمد کاظم سجادپور رییس انجمن علوم سیاسی ایران، از زحمات دکتر کیهان برزگر برای راه اندازی برنامه پژوهشگران مهمان که برنامه ای بسیار ارزشمند در سطح کشور است، تقدیر کرد. در این جلسه، استاد دانشکده روابط بین الملل درباره "بایسته های پژوهش در رشته روابط بین الملل" سخنرانی کرد. نخست، وی این سوال مهم را مطرح کرد که بایسته های پژوهش در روابط بین الملل چیست. سپس، وی عنوان کرد که پاسخ به این پرسش مهم دربرگیرنده توجه به سه پایه می باشد. در واقع، برای اینکه فردی پژوهشگر موفق در رشته روابط بین الملل شود، می بایست به این سه رکن توجه داشته باشد. اول، درک صحیح از "ماهیت رشته روابط بین الملل؛" دوم، "ماهیت فهمیدن و چگونگی فهمیدن؛" سوم، "چگونگی فهماندن به دیگران." 

رییس انجمن علوم سیاسی ایران، در خصوص "ماهیت رشته روابط بین الملل" اظهار کرد که رشته روابط بین الملل، زیرمجموعه علوم سیاسی است. رشته روابط بین الملل قدرت را مطالعه می کند و در واقع، علوم سیاسی در همه شاخه های آن متمرکز بر شناسایی و درک پدیده قدرت است. پدیده قدرت برای بقای جوامع لازم است و این پدیده، بسیار پویا، سیال، کمیاب و در حال دگرگونی و تحول است. در واقع، تولید، توزیع و مصرف قدرت در سیاست حائز اهمیت است؛ به معنای: تولید قدرت در سطوح مختلف، چگونگی توزیع آن در جامعه و جوامع بشری و در نهایت، مصرف قدرت به شکل تامین امنیت.

سجادپور در خصوص بحث قدرت توضیح داد که اگر قدرت را در کانون توجه پژوهش های رشته علوم سیاسی و روابط بین الملل بدانیم، حوزه ای از دانش علوم سیاسی که مربوط به "اندیشه در مورد قدرت" می شود و بحث هایی مانند مشروعیت قدرت در آن مطرح می شود، "اندیشه سیاسی" است. حوزه دیگری از دانش سیاسی که فقط به چگونگی توزیع قدرت در جامعه می پردازد که آن با عنوان "جامعه شناسی سیاسی" است. رشته "روان شناسی سیاسی" نیز تاثیر روانی در فعل و انفعالات سیاسی در سطوح مختلف اعم از سطح فردی، گروهی و ملی را بررسی می کند. همچنین، رشته "سیاستگذاری" مربوط به این است که چگونه باید تصمیم گیری کرد و تصمیمات حوزه های مختلف به چه صورتی باید باشد. یکی از حوزه های مهم علوم سیاسی نیز "روابط بین الملل" است که این رشته به تولید، توزیع و مصرف قدرت در سطح ماوراء ملی می پردازد.

سپس، سجادپور استاد دانشکده روابط بین الملل وزارت خارجه عنوان کرد که ماهیت موضوعاتی که در رشته روابط بین الملل مطرح است، بر اساس سه پایه است و پژوهشگر روابط بین الملل در مورد یکی از آنها یا مجموع آنها به پژوهش می پردازد. یکی از پایه های رشته روابط بین الملل، فهم "کنشگران" است. بدین معنا که چه بازیگرانی صاحب بخشی از قدرت در روابط بین الملل هستند. به عنوان مثال، کنشگرانی مانند ابرقدرت ها، قدرت های جهانی، کشورها، قدرت های کوچک، سازمان های بین المللی و افراد ـ امروزه، در روابط بین الملل افراد تبدیل به کشگرانی مهم شده اند مانند ویکیلیکس. دوم، فهم ماهیت "کنش" میان کنشگران است که شامل کنش های دوستانه و کنش های خصمانه می شود. نهایت کنش های دوستانه، صلح و نهایت کنش های خصمانه، جنگ است. در نتیجه، رشته روابط بین الملل مبتنی بر این هنجار است که چگونه می توان صلح را ایجاد و حفظ کرد و از جنگ جلوگیری کرد. در کنش های دوستانه، یکی از نهادهای مهم بشری دیپلماسی است.

سجادپور در رابطه با نهاد مهم دیپلماسی اشاره کرد که این نهاد بسیار کهن از آغاز حیات بشری وجود داشته است، ولی متاسفانه علاقمندان به رشته روابط بین الملل در ایران کمتر به دیپلماسی توجه کرده اند. دیپلماسی یک حرفه، زمینه تخصصی پویا، در حال گسترش و عمیقا تکنیکی ـ فنی است. باید توجه داشت که سازمان های بین المللی فقط به سازمان ملل و شورای امنیت محدود نمی شوند. فهم یک قطعنامه احتیاج به درک بسیاری از جزئیات دارد و در واقع، تمامی این امر محصول دویست سال دیپلماسی چند جانبه است. بدین معنا که از کنگره وین در سال 1815 تا به حال، دیپلماسی چند جانبه وجود دارد. لازم به ذکر است که ایران از سال 1864، عضو سازمان بین المللی تلگراف بوده است. در اثر پیچیدگی و گسترش دیپلماسی، حقوق دیپلماتیک ایجاد شده است. در واقع، دیپلماسی شکل های مختلفی پیدا کرده ـ ولی روح دیپلماسی ثابت می باشد و آن در مورد کنش تعامل گرایانه میان بازیگران است ـ که این روزها بسیار صحبت از دیپلماسی عمومی می شود. 

در ادامه، سجادپور به سومین پایه رشته روابط بین الملل یعنی "محیط کنشگری" اشاره کرد. بدین معنا که کنشگران با کنش های دوستانه یا خصمانه در خلا عمل نمی کنند، بلکه در یک محیط بین المللی و نظام بین المللی عمل می کنند که این امر به چگونگی توزیع قدرت در عرصه جهانی برمی گردد. در اینجا، بحث ساختار بین المللی، ساختار منطقه ای و چگونگی تاثیرات این مراتب و مسائل بر یکدیگر مطرح می باشند. بیست سال است که دنیا معطل است که وضعیت نظام بین المللی چگونه خواهد شد. پیش از پایان جنگ سرد، وضعیت نظام بین المللی تا حدود زیادی مشخص بود؛ مساله اصلی شرق و غرب بود. ولی هم اکنون این بحث مطرح است که وضعیت محیط بین المللی چیست. 

به عنوان جمع بندی از این مبحث، دکتر سجادپور بیان کرد که با توجه به این پایه های سه گانه رشته روابط بین الملل، وظیفه ما به عنوان پژوهشگر روابط بین الملل، پژوهش در مورد کنشگران، ماهیت کنش میان آنها و محیط کنش است. لازم به ذکر است که در زبان انگلیسی، به کنشگر Player، به ماهیت کنش Play Rules یعنی قواعد بازی و به محیط بازی Play Ground اطلاق می شود. بنابراین، پژوهش های روابط بین الملل در مورد این سه حوزه می باشد.

در ادامه، رییس انجمن علوم سیاسی ایران، به بحث درباره دومین مورد از بایسته های پژوهش در روابط بین الملل پرداخت. در این باره، وی اظهار کرد که دومین رکن از بایسته های پژوهش در روابط بین الملل "ماهیت فهمیدن" است؛ یعنی ما چگونه این سه بحث ـ سه پایه توضیح داده شده فوق ـ را می فهمیم. به عنوان مثال، کنشگران چه کسانی هستند و چگونه ظهور و افول پیدا می کنند. البته، فهمیدن یک پژوهشگر با فهمیدن دیگران فرق می کند. فهم پژوهشگر مبتنی بر این دو ویژگی است: اول، باید کنجکاوی دائمی و پایداری وجود داشته باشد. بدون کنجکاوی دائمی امکان فهم مسائل وجود ندارد. گام نخست فهمیدن، کنجکاوی است. پژوهش بدون کنجکاوی به وجود نمی آید و علم اعم از علوم انسانی و تجربی با کنجکاوی پیشرفت کرده است؛ دوم، فهم پژوهشگر باید انسجام داشته باشد یعنی منظم و سیستماتیک باشد. عناصر فهم پژوهشگر باید با یکدیگر همخوانی داشته باشند تا بتوانند تولید استنباط کنند. تئوری ها به فهم منسجم و منظم از روابط بین الملل می توانند کمک کنند. تئوری، ابزار فهم منسجم است. هر نظریه ای به ما کمک می کند تا پدیده های روابط بین الملل با دقت توصیف و تبیین ـ علت یابی و فهم علت ـ شوند. نظریه به پیش بینی از وقایع نیز کمک می کند. در مجموع، هدف نظریه های روابط بین الملل، کمک به فهم منسجم از روابط بین الملل است.

سپس، رییس انجمن علوم سیاسی ایران، درباره آخرین رکن از بایسته های پژوهش در روابط بین الملل یعنی "ماهیت فهماندن به دیگران" توضیح داد. در این باره، وی بیان کرد که چگونگی فهم و برداشت خود را به دیگران منتقل کردن بسیار مهم است. در اینجا، مساله قدرت و ظرفیت بیان مطرح می باشد. این قسمت دشوارتر و ظریف تر است و نیاز به تمرین و ممارست دارد. از دیدگاه سجادپور، بحث فهمیدن و فهماندن و هدف از آنها، پژوهشگر را به حوزه سیاستگذاری متصل می کند. هدف از فهماندن در مواردی، ایجاد تغییر در واقعیت است. یعنی چگونه شرایط فعلی را باید فهمید و چگونه می توان شرایط را تغییر داد و یا واقعیت جدیدی را خلق کرد. سیاستگذاری بدین معنا است که شرایط موجود چیست، شرایط مطلوب چیست و راه های رسیدن به آن با انتخاب های پیش رو، بر اساس دو مولفه ضرر و فایده چیست و در واقع، کدامیک از انتخاب ها با صرفه تر است. در جمع بندی این مبحث، سجادپور اظهار کرد که "ماهیت روابط بین الملل، فهمیدن و فهماندن" به عنوان بایسته های پژوهش در روابط بین الملل مهم هستند و در نتیجه، پژوهشگران باید به این سه بعد توجه کنند.

در پایان، رییس انجمن علوم سیاسی ایران به ذکر سه نکته حائز اهمیت در ارتباط با بایسته های پژوهش در روابط بین الملل پرداخت. نخست، پژوهشگر باید یک "نقشه ذهنی و چارچوب منسجم ذهنی" داشته باشد که بالاتر از روابط بین الملل می باشد. پژوهشگر باید بداند که چه چیزی برای او مهم است، چه چیزی مهم نیست و قصد انجام دادن چه اقدامی را دارد. دوم، پژوهشگری در این رشته موفق است که یک "حس عمیق ملی" داشته باشد؛ یعنی کانون ذهنی و دغدغه اصلی او باید منافع کشورش باشد. به عنوان مثال، ایران نباید از لحاظ سرزمینی، اجتماعی و سیاسی آسیب ببیند؛ ایران باید حفظ شود و قوی شود. سوم، توجه به "کارگزاری انسانی" به ویژه در حوزه سیاستگذاری. بدین معنا که پژوهشگر باید معتقد باشد که حتما موثر است حتی در یک گام کوچک. نباید به هیچ عنوان به تئوری هایی که نقش کارگزاری انسانی را نادیده می گیرند، توجه کرد زیرا بسیاری از نظریه ها تقدیرگرا و محتوم گرا هستند مانند بسیاری از نظریه های سیستمی. این نوع نظریه ها نقش کارگزاری انسانی را نادیده می گیرند. در این ارتباط می توان به دکتر ظریف اشاره کرد. دکتر ظریف، یک کارگزار و عاملی انسانی است و واقعا نقش شخصی ایشان در اداره مسائل مربوط به دیپلماسی بسیار مهم است. از دیدگاه سجادپور، اصلا بنیاد رشته روابط بین الملل این است که می توان شرایط را با توجه به ظرفیت انسانی دگرگون کرد. دیپلماسی یعنی سرنوشت محتومی در سیاست وجود ندارد و اثر عامل انسانی بسیار تعیین کننده است.

سپس، دکتر سید حسین موسوی رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه و به عنوان سخنران سوم این برنامه از دکتر برزگر، دکتر سجادپور و پژوهشگران شرکت کننده این دوره تشکر کرد. در ارتباط با برنامه پژوهشگران مهمان، وی بیان کرد که وظیفه ما این است که از فعالیت هایی که در پژوهشکده صورت می گیرد، حمایت کنیم. بیشتر از یک ربع قرن است که مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه تاسیس شده است. تقریبا نزدیک به پنج سال است که این برنامه اجرا می شود و نتایج بسیار خوب و بی نظیری داشته است. همچنین، وی به یک نکته اخلاقی آموزنده اشاره کرد. وی با نقل قول از آیت الله بهجت، به دو تفاوت مهم انسان با سایر موجودات نظام هستی اشاره کرد. اول، مطلق علم: انسان، فقط قابلیت یادگیری را دارد. دوم، ایمان: هیچ موجودی در نظام وجود، قابلیت برخورداری از ایمان و سیر در مراتب ایمان را ندارد. بنابراین، به اندازه ای که انسان در مسیر علم و ایمان حرکت کند، دارای ارزش و منزلت خواهد بود.

سپس، دکتر قدیر نصری مدیر گروه روند های فکری پژوهشکده و استاد علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی در خصوص برنامه پژوهشگران مهمان به ذکر نکاتی پرداخت. وی ضمن اشاره به فرصت بسیار خوب ایجاد شده توسط دکتر برزگر و با حمایت دکتر موسوی، این برنامه را به عنوان فرصتی بسیار ارزشمند برای مهارت آموزی، پرهیز از به حاشیه رفتن و اجتناب از کلی گویی قلمداد کرد. از دیدگاه قدیر نصری، مهم ترین کارویژه برنامه مزبور مهارت آموزی برای دانشور رشته سیاست و روابط بین الملل است که شامل شش مهارت می باشد. اول، ارائه و تفهیم مطلب برای مخاطب: در این رابطه، وظیفه اصلی ما آسیب شناسی است؛ دوم، تکنیک نوشتار موثر: اینکه چگونه ما موثر بنویسیم، یعنی نوشتار موجز و در عین حال، کامل؛ سوم، مهارت مرور کتاب (نظرنویسی): توضیح اندیشه های اندیشمندان مطرح مانند فارابی؛ چهارم، ارتباط با خارجی ها؛ پنجم، ضعف شناسی و عیب شناسی: ضعف های کلیدی خود را شناختن؛ ششم، مسئولیت روشنفکری و رسالت دانشگاهی: شناخت ارزش ها و چارچوب های کشور خود و سپس، اظهار حقیقت به قول ادوارد سعید. همچنین، قدیر نصری، ضمن تشکر از اعضای گروه روند فکری فعالیت های این گروه را شمرد. نخست، برنامه عصرها مانند عصر شایگان، عصر سریع القلم، عصر سید جواد طباطبایی، عصر محسن فاطمی و ... . دوم، پروژه مرور و خواندن متون ماندگار؛ سوم، پروژه خشونت پژوهی به معنای واکاوی چرایی وجود خشونت در منطقه خاورمیانه. 

در پایان، پژوهشگران مهمان این دوره به معرفی خود پرداختند و عکس جمعی گرفته شد. 

گزارش: فهیمه قربانی