اسلام گولنیستی در ترکیه و نقش آن در نفوذ پیرامونی ترکیه با تاکید بر اختلافات

نشست 13 دی 1393گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان «"اسلام گولنیستی در ترکیه و نقش آن در نفوذ پیرامونی ترکیه با تاکید بر اختلافات "، که توسط آقای دکتر علی سعادت ،" استادیار و مدیر گروه ترکیه شناسی دانشنامه اسلام معاصر" ارائه شد ، با حضور دکتر اسداله اطهری مدیر گروه ترکیه شناسی، کارشناسان مسائل خاورمیانه و اعضای گروه ترکیه شناسی برگزار گردید. مدیریت این نشست بر عهده آقای دکتر رحمت حاجی مینه عضو گروه ترکیه شناسی بود.

 

ابتدا آقای دکتر حاجی مینه با اشاره به تشدید اختلافات حزب حاکم عدالت و توسعه با جریان فتح الله گولن و پیامدهای آن بر سیاست داخلی و خارجی ترکیه، اهمیت بررسی این موضوع را بیان کردند. سپس آقای سعادت در بحث خود اظهار داشت که موضوع فتح الله گولن را از ابعاد مختلفی می توان مورد بحث قرار داد.

 

فتح الله گولن در شرایط سیاسی فرهنگی اقتصادی روی کار آمد که ترکیه سه کودتا را پشت سر گذاشته بود. بی ثباتی های پی در پی ، تورم ، معضلات بزرگ اقتصادی و هویتی، جنبش های چپ مارکسیستی و گروههای ملی گرای کرد و اسلام گرا در ترکیه وجود داشت. وقتی گولن وارد فضای فرهنگی و اجتماعی ترکیه شد سه موضع اصلی درباب مدرنیته، دولت و اسلام وجود داشت. 

 

نخست، کمالیسم: نخبگان کمالیست که عمدتاً در در فرانسه تحصیل کرده و به ماتریالیسم و پوزیتیویسم گرایش داشتند. آن ها از از داروینیسم برای اثبات غیر عقلانی بودن دین استفاده می کردند  تا علت اصلی عقب ماندگی ترکیه را تفسیر کنند. آن ها همچنین دین را علت عقب ماندگی ترکیه می دانستند.

 

دوم، سنت گرایان: سنت گرایان برعکس کمالیست ها بی دینی را علت سقوط عثمانی می دانستند. آن ها علم غربی و مدرنیته  را مخالف اسلام می دیدند. 

 

سوم، جریان وابسته به سعید نورسی: او معتقد بود که علم و اسلام با هم ارتباط درونی دارند؛ به عبارت دیگر، اسلام به مسلمانان حکم می کند علم بیاموزند و اساسا علم آموزی در راستای مسلمانی است. او اما به خطر پیروی کورکورانه از پوزیتیویسم نیز اشاره می کرد. به نظر او مسلمانان می بایست به فهمی بومی از علم برسند  او این فهم را چنین ترسیم می کرد که علم برای فهم قوانین طبیعت و هنر آفریدگار لازم است.

 

گولن که ادامه دهنده تفکر سوم یعنی سعید نورسی بود در شرایطی در عرصه اجتماعی و فرهنگی ترکیه ظهور کرد که توانست، پیوندی بین دین اسلام و فن آوری بوجود بیاورد، این فضا کمک کرد که گولن گفتمانش را به جلو هدایت کند. جنبش فتح الله گولن در مرحله رشد جنبشها و طریقت های دینی در ترکیه؛ یعنی در دهه هشتاد قرن بیستم سربرآورد  پس از کودتای نظامی در سال 1980 و تصمیماتی که دولت نظامی، در باب آزادی اقتصادی، خصوصی سازی مطبوعات و فراهم آوردن فرصتهای کاری بیشتر برای سازمانهای غیر دولتی و از جمله سازمان ها و جماعتهای دینی اعلام کرد، طریقت های دینی نیز رو به شکوفایی نهادند، که از میان این طریقت ها، طریقت نور هم احیا شد. پس از کودتای 1980، گولن از کودتا دفاع کرد .او به این نتیجه رسید که مدارسی با موضوعات غیردینی می توانند در خدمت نیازهای دینی باشند. آقای دکتر علی سعادت اشاره کردند که دلایل همسویی دولت کودتاگر با این جریان را می توان در موارد زیر جستجو کرد:

 

نخست، حرکت فتح الله گولن طرفدار و مروج اسلام غیرسیاسی و بی خطر بود . به رویکرد سیاسی اسلام هیچ توجهی نمی کند و ادعا می کرد که ایده ها و حرفهای اش کاملا غیرسیاسی هستند و درپی قدرت سیاسی و کرسیهای مجلس نیست و یک فضای کاملا فرهنگی را می خواهد ایجاد کند.

 

دوم، این جریان در سازگاری کامل با نظام لائیک غربگرا در ترکیه عمل می کرد به طوری که حتی در مقابل ممنوعیت حجاب در دانشگاه ها و ادارات ترکیه نه تنها مقاومتی نکرد است و معتقد است در فضای علمی لزومی نیست حجاب رعایت بشود یا نشود . ما باید اصل علم آموزی را یاد بگیریم. 

 

سوم، این جریان با گسترش فعالیت های آموزشی خود در داخل و خارج ترکیه سعی می کرد نسل جوان مسلمان را جذب کند و  آنان را مطابق ارزش های سکولاریستی و غربی تربیت نماید. در ضمن خود دولت لائیک هم این را فرصت می دانست.

 

چهارم، این جریان در تضاد آشکار با اسلام سیاسی و انقلابی که جمهوری اسلامی ایران نماد آن بود حرکت می کرد و دشمنی خود را با انقلاب اسلامی و مکتب شیعی پنهان نمی کرد.

 

او در پی ایجاد مدارس سکولاری بود که معلمان آن با انگیزه مذهبی باشند و بر ارزش های ترکی اسلامی تأکید کنند. در همین زمان دولت نیز برای اولین بار اجازه داد که مدارس خصوصی تأسیس شوند. گولن می خواست الیتی ایجاد کند که ایده های او را  شکل داده و در جامعه اجرا کنند. او به این نتیجه رسیده بود که یک بوروکرات یا تاجر بیشتر می تواند جامعه را شکل دهد تا یک واعظ مذهبی، چون بخش دینی جامعه بسیار حاشیه ای و محدود است.

 

در 1990 و با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی جهت گیری او رنگ و بوی منطقه ای و جهانی به خود گرفت. او بر جنبه های جهانشمول اخلاق اسلامی تأکید کرد و گروه های وسیعتری را جذب کرد. پیروان او بر آن بودند که این نوع آموزش راهی است که ترکیه می تواند درکنار ادغام در جهانی شدن، هویت خود را نیز نگه دارد. آن ها می گفتند آموزش به برقراری ارتباط با افراد دیگر و حل اختلافات کمک می کند.

 

دکتر سعادت با طرح این پرسش که چرا گولن برای برپایی یک جنبش اجتماعی به سمت ایجاد نهادهای آموزشی رفت؟ به دلایل زیر اشاره کرد:

 

مشارکت در بخش آموزشی نتایج ‏بسیار مهمی دارد.

آموزش وسیلۀ بسیار مهمی برای ایجاد سرمایۀ اجتماعی است. 

سرمایۀ اجتماعی می تواند به شکل سازمان ‏های اجتماعی مثل شبکه های هنجار ها و شبکه های اعتماد در بیاید؛

این شبکه ها کارآمدی جامعه را با اعمال هماهنگ ‏بهبود می دهند. 

سرمایه اجتماعی همچنین در شکل گیری تغییرات اجتماعی نیز تأثیر به سزایی دارد. 

آموزش  موجب تغییر اجتماعی  می شود.

این نیروهای انسانی هستند که تغییرات اجتماعی را شکل می دهند و این ‏نهاد آموزشی است که این نیروهای اجتماعی را ایجاد می کند.

 

زمانی که تورگوت اوزال روی کار آمد یک فضای سیاسی،اقتصادی  و فرهنگی شروع شد که حول محور آزادی همه ی این فضاها بود . این دوران را که بنام اوزالیسم مطرح شد، شروع حرکت ترکیه به سمت توسعه در همه زمینه ها می دانند. این فضا، با آزاد سازی رسانه ای و اجتماعی شروع شد . در واقع این فضا ایجاد شده در دوران اوزالیسم طرفداران گولن به راحتی و آزادانه شبکه های اجتماعی و رسانه هایشان و نهادهای آموزشی –علمی و فنی  و هر آنچه می خواستند تاسیس کردند که بعدها اثر بلند مدت آن را در ترکیه ما می بینیم. 

 

دکتر سعادت با اشاره به  ویژگیهای شخصیتی گولن گفت گولن سه هدف اصلی را در فعالیت های خود دنبال می کرد، آگاهی بخشی به مسلمین، ایجاد ارتباط بین علم و دین و ابطال آموزه های ماتریالیسم و تجدید نظر در قرائت سنتی از اسلام و بازسازی خاطرۀ جمعی مسلمانان. ایشان گفتمان سنتی اسلام را قبول ندارند و می گویند مسلمان کسی نیست که قران می خواند مسلمان کسی است که اصول اولیه اسلام را در حد عادی می داند مثلا" یک پزشک خوب است یا طراح یا نقاش خوب است . لذا به شریعت و اسلام به معنای سنتی آن خیلی توجه نداشت . از نظر گولن مهمترین بخش جامعه معلمین بودند و می توانستند نسلها را مدیریت کنند تدریس در مدارس مذهبی ارشاد نیست؛ دایره ارشاد وسیع است که یاد دادن فنون و علمهای جدید هم در قالب فنون ارشاد می آید. کار بعنوان وظیفه مقدس است آنچه که ما در دیالوگ پروتستانیسم اروپایی هم دیدیم که کار یک وظیفه ،یک عبادت ورسالت بزرگ است. او اعتقاد داشت خدمت نیز یکی از مفاهیم کانونی گفتمان گولن است و فقط با دانش می توان به اسلام خدمت کرد. بعدها ایشان بحث های دیگری را مطرح کردند که در دهه نود اتفاق افتاد که گفتمان تسامح و گفتگو بود. گولن مخالف امریکا و اسرائیل بود ولی بعدها اعلام کرد که امریکا و اسرائیل یک واقعیت جهانی هستند و باید آنها را پذیرفت. همچنین ضدیت با حکومت شیعه مدل ایرانی هم از نکات برجسته گفتمان وی بود.

 

اولویت های گولن بر مبنای جغرافیایی تعیین شد. وی در اولویت اول جامعه ترکیه را هدف قرار داد که می تواند آموزش را در آنجا رواج دهد و مبنای کارش بر اساس ترویج فرهنگ کار و توسعه است . بعد کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی و قفقاز و حوزه بالکان هدف گذاری شدند که بر مبنای فرهنگ ترکی بود. گولن اعتقاد داشت ابتدا باید جامعه درونی ترکیه به یک نقطه امنی در حوزه خدمت رسانی ، رشد ، توسعه و تعالی برسد و این را صادر بکند. برای صادر شدن لازم است کشورهای ترک زبان مورد هدف قرار بگیرند و فرهنگ ترکی به آنها منتفل بشود. در الویت سوم سایر کشور های مسلمان که بر مبنای آموزه های اسلامی باشد قرار داشت. گولن در خیلی جاها اعلام کرده است ایران و عربها استثنا هستند. او معتقد است آنچه که درپایه های اسلام بعنوان جهالت ما از آن یاد می کنیم بدلیل این است که اسلام در یک مفهوم عربی رشد کرده است و عربها اساسا"جاهل هستند .  لذا عربها را استثا قرار می دهیم و دنبال عربها نمی رویم . ایران هم استثناست چون به لحاظ گفتمانی مسئله شیعه  با مسئله سیاسی آمیخته است روی آنها نمی توان تاثیر گذاشت چون ما بدنبال سیاست نیستیم.

 

آقای دکتر سعادت در بخش دوم سخنرانی خود به بررسی  اختلافات بین جریان گولن و گروه اردوغان  پرداخت و گفت:

 

 مسئله دیگر این است که چرا اردوغان با گولن دچار مشکل شده است . با اینکه او می داند بخشی از رای هایش در انتخابات از جریانهای وابسته به گولن است. گولن در ترکیه به بروکراسی خاموش معروف است . تغییراتی که در ترکیه در این 20سال سرمایه گذاری ها و بستر سازی هایی که توسط گولن انجام شده است باعث شده، بخش عظیمی از بوروکراتهای ترکیه با این تفکر رشد بکنند. در نهادهای قضایی، پلیسی  و وزارت خانه ها بروکراتهایی بر روی کار آمدند که طرفدار ایده گولن هستند و بصورت شبکه ای با او در ارتباط هستند. این باعث شده است تغییرات  و اصلاحات مورد دلخواه اردوغان به کندی صورت بگیرد و  گولن را متهم می کند که  بصورت مستقیم در امور داخلی ترکیه بصورت گسترده دخالت می کند. موضوع بعدی مورد اختلاف ترک گرایی در مقابل ترکیه گرایی است. در رفراندومی که چندسال پیش برگزار شد مردم ترکیه به اصلاحات رای دادند. اصلاح بندهای از قانون اساسی که شهروند ترکیه ای بجای شهروند ترک قرار می دهد.گولن معتقد است که براحتی نمی شود میراث ترکی را بردارید و میراث ترکیه ای را جایگزین کنید.  بندهای مورد اصلاح در قانون اساسی که اردوغان می خواست انجام بدهد مورد توافق گولن نیست . مسئله بعدی مسئله مداخلات امنیتی در کشورهای همسایه است. مسئله سوریه یکی ازموارد اختلاف است در ضمن مدل مداخله و جریان سازی مدل اخوانی که در منطقه است مورد حمایت گولن نیست. مسئله ضدیت با اسرائیل و امریکا هم از موارد اختلاف است.گولن معتقد است این دو کشور یک واقعیت جهانی هستند و باید قدرتشان را در سطح جهانی پذیرفت و باید با آنها کنار آمد بجای دشمنی. مسئله ورود به اتحادیه اروپا هم مورد اختلاف است. گولن معتقد اتحادیه اروپا خیرونیکی زیاد دارد که به توسعه ختم می شود و از بی عرضگی حزب و ناکارآمدی سیاسی بوده است که نتوانستیم وارد این اتحادیه شویم.

 

پرونده معروف به ارگنه کن هم عامل مهم مورد اختلاف است، ارتش سکولار که به نوعی طرفدار ایده گولن است، تحت تاثیر پرونده ارگنه کن از نیروهای مخالف اردوغان خالی می شود. پلیس و موضوع شنود تلفنی اردوغان توسط دستگاه قضایی هم به شدت اختلاف ها بین گولن و حزب عدالت و توسعه افزوده است.

 

جوسازی علیه حزب و متهم کردن اعضای کابینه به فسادهای بزرگ مالی توسط فتح الله گولن موجب اختلاف  این جریان به اصطلاح اجتماعی با حزب عدالت و توسعه می شود در ماه های اخیر به ویژه پس از آشوب های خیابانی «گزی پارکی» تعداد زیادی از افسران عالی رتبه پلیس این کشور به بهانه های مختلف و به دلیل ارتباط با گولن از سمت های خود برکنار شده اند.

 

اصلاحاتی که در سطوح اجتماعی و با عنوان اجرای شریعت در ترکیه اجرا می شود بر اختلاف ها افزوده است. ممنوعیت استفاده از مشروبات الکلی در انظار عمومی و اطراف مساجد، آزادی استفاده از حجاب برای کارمندان دولت نیز مورد اختلاف اردوغان و فتح الله گولن است. اردوغان که روزی فتح الله گولن را پدر معنوی مشی خود می دانست امروزه به یکی از مخالفین ایده گولنیستی تبدیل شده است. این نوع اختلافات از جنس اختلافاتی است که سابقا، اردوغان با اربکان (پدر سیاسی خود به گفته خودش) برخورد کرده است. همه این اتفاقات شاید به معنی تجزیه جریان اسلام گرایی در ترکیه تلقی شود. 

 

این نشست با پرسش هایی در راستای اهداف اصلی و اختلافات این جنبش توسط حاضرین و با توضیحات سخنران پایان یافت.

 

 

گزارش: درسا بخشنده گی یزدی، عضو گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه