درس های همایش دیپلماسی هسته ای

در تاریخ 11 آذر 1393 انجمن علوم سیاسی ایران هشتمین همایش سالیانه خود را با عنوان "دیپلماسی هسته ای" در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار کرد. جناب آقای دکتر ظریف وزیر محترم امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در جمع کثیر جامعه دانشگاهی ایران که عمدتاً از رشته های علوم سیاسی و روابط بین الملل بودند حضور یافته و طی یک سخنرانی 40 دقیقه ای به تشریح ابعاد دیپلماسی هسته ای ایران و روند مذاکرات هسته ای کشورمان با گروه 1+5 در طول یک سال و نیم گذشته پرداختند. در نوشتار زیر دکتر کیهان برزگر به جمع بندی این همایش پرداخته است. 

این اولین حضور دکتر ظریف در جمع رسانه های داخلی و افکار عمومی بعد از ضرب الاجل گفتگوهای هسته ای 24 نوامبر 2014 (3 آذر 1393) بود. نکته اصلی وزیر محترم امور خارجه این بود که روند مذاکرات هسته ای به طور کلی مثبت است و کشورمان هیچ وقت تا این اندازه جهت دستیابی به یک توافق نزدیک نبوده است. ایشان تأکید کردند که در روند مذاکرات؛ اقتدار، مشروعیت و جایگاه کشور در سطح منطقه ای و بین المللی تقویت شده و اینکه طرح امنیت سازی برنامه هسته ای ایران توسط دشمنان کشور به شکست انجامیده است. ایشان همچنین تأکید کردند که مشروعیت پذیرش یک راه حل سیاسی برای مسئله هسته ای ایران توسط جامعه جهانی پذیرفته شده است. در نهایت دکتر ظریف خواستار حمایت جامعه دانشگاهی کشور در این دوران سخت شدند.

فراتر از اهمیت حضور وزیر امور خارجه در این همایش، برگزاری این کنفرانس بزرگ با حضور گسترده اساتید دانشگاه با صداهای مختلف، خود یک نقطه عطف مهم از لحاظ نزدیکی جامعه دانشگاهی و پژوهشی کشور با یک حوزه مهم اجرایی سیاست خارجی کشور به حساب می آید. در این همایش مفاهیم و تم های سنتی رشته های علوم سیاسی و روابط بین الملل از جمله: تاریخ دیپلماسی، توازن قدرت، معادلات استراتژیک، بوروکراسی هسته ای و خلع سلاح، رژیم های بین المللی، نقش شورای امنیت، تحریم های بین المللی، روابط با قدرت های بزرگ، سیاست تطبیقی و گفتمان های سیاست داخلی و غیره همگی در چارچوب دیپلماسی هسته ای ایران به بحث گذاشته شدند.

این همایش فرصت بی نظیری فراهم کرد تا دیدگاه های موافق و منتقد دیپلماسی هسته ای کشور نقطه نظرات خود را ابراز کنند. محور اصلی بحث دیدگاه های موافق تکیه بر مفهوم "تعامل" از طریق دیپلماسی هسته ای با جامعه بین المللی و آثار مثبت آن بر جایگاه و نقش منطقه ای و جهانی ایران بود. در مقایسه، منتقدان نیز عمدتاً بر مفهوم "بی اعتمادی" به نقش آمریکا و سایر قدرت های بزرگ در روند مذاکرات پرداختند و اینکه نگرانی اصلی به عدم رفع تحریم های بین المللی در آینده نزدیک بر می گردد. هر دو گروه البته بر ضرورت تداوم گفتگوهای جاری هسته ای تأکید کردند.

در تشریح بعضی از دیدگاه های ارائه شده، یک استاد دانشگاه با مراجعه به تاریخ دیپلماسی ایران به مقایسه شرایط "قطعنامه 598" شورای امینت (مربوط به جنگ تحمیلی ایران و عراق) و "برنامه اقدام مشترک" حاصل از توافقنامه موقت ژنو پرداخت. ایشان مطرح کرد که هر دوی این موارد درس های تاریخی مهمی در بردارند و اینکه شرایط هر دو سخت و پر از محدودیت ها است. ایشان خواستار وحدت و همبستگی میان جامعه دانشگاهی و نخبگان سیاسی برای گذر از این دوران سخت شدند.

چند استاد دیگر بر جنبه راهبردی دیپلماسی هسته ای متمرکز شدند و باینگونه حث کردند که چون نیروی اصلی رقیب یعنی آمریکا با یک نگاه استراتژیک به منافع خود روند مذاکرات می نگرد پس ضرورت دارد که کشورمان نیز بر جنبه های راهبردی مذاکرات بیشتر متمرکز شده و بخصوص بوروکراسی دیپلماسی هسته ای را با وسعت دادن به تیم مذاکراتی تقویت کند. در این زمینه، یکی از اساتید با کمی نگاه انتقادانه مطرح کرد که توازن لازم در مذاکرات، یعنی آنچه که داده شده و آنچه که گرفته شده، وجود نداشته و اینکه این مسئله تاکنون به ضرر ایران بوده که ذخایر اورانیوم غنی شده 20 درصد خود را اکسید کرده اما در مقابل تحریم های بین المللی به اندازه کافی رفع نشده است. از این دیدگاه، کشورمان در طی 7 ماه آینده که مذاکرات تمدید شده، تحت فشار قرار خواهد گرفت.

در ارتباط با ارزیابی دیپلماسی هسته ای ایران در چارچوب روابط با قدرت های بزرگ و معادلات استراتژیک، یک استاد روابط بین الملل بحث کرد که دیپلماسی هسته ای دولت روحانی به عنوان الگوی تعامل ایران با نظام بین الملل حائز اهمیت بوده و اینکه کشورمان توانسته از این طریق جایگاه جهانی خود را بهبود بخشد. اما در همین زمینه، یک استاد دیگر روابط بین الملل مطرح کرد که ایران حتما باید ابزارهای اقتصادی و سیاسی لازم برای هدایت مذاکرات با غرب و به خصوص آمریکا را داشته باشد. چون تجربه تاریخی نشان می دهد که آمریکا تنها به ملت ها و دولت های قوی وارد مذاکره جدی می شود. یک استاد دیگر علوم سیاسی هم بحث کرد که ایران باید نقش منطقه ای خود را برای تأثیر گذاری مثبت بر مذاکرات در چارچوب منافع خود افزایش دهد.

در مورد تحریم های بین المللی هم بحث شده که این تحریم ها صرفا محدود به موضوع هسته ای نمی شوند و ابعاد دیگر اقتصادی ایران را هم شامل می شوند. نکته اصلی این مباحث این بود که تصمیم به رفع تحریم ها عمدتا در اختیار کنگره آمریکا است و از این رو کمی غیر واقع بینانه خواهد بود که فکر کنیم این تحریم ها به سرعت و در کوتاه مدت برداشته می شوند. در اینجا پیشنهاد شد که تیم مذاکره کننده هسته ای نسبت به این مسئله نگاه محتاطانه تری داشته باشد. یکی دیگر از سخنرانان هم مطرح کرد که تنها مقاومت ملت ایران سبب شده تا قدرت های بزرگ واقعیت برنامه هسته ای ایران را بپذیرند.

نهایتا در مورد نقش و جایگاه سایر قدرت های بزرگ از جمله اروپا و روسیه در روند مذاکرات بحث شد. یک استاد روابط بین الملل در اینجا بحث کرد که نقش کشورهای اروپایی در مقایسه با نقش آمریکا کاملاً حاشیه ای و فرعی بوده است. دلیل عمده هم این است که هر یک از کشورهای اروپایی دیدگاه خاص خود را دنبال می کند. اما یک مسئله در این ارتباط روشن است و آن اینکه اروپا منتظر رفع فوری تحریم ها برای از سرگیری فعالیت های اقتصادی خود با ایران است. در مورد روسیه هم یک استاد علوم سیاسی بحث کرد که سیاست هسته ای روسیه تابعی از سیاست اوراسیایی روسیه در گسترش روابط با کشورهای اسلامی و خاورمیانه پس از فروپاشی شوروی است. ارزیابی ایشان این بود که در مجموع نقش روسیه در روند مذاکرات مثبت نبوده است.

علاوه بر تنوع دیدگاه های ارائه شده در همایش دیپلماسی هسته ای یک نقطه قوت دیگر این همایش مربوط به پنل های موازی بود که در آن دانشجویان دکتری و پژوهشگران جوان، حاصل تزهای دکتری و پژوهش های خود را در زمینه های مختلف مربوط به موضوع هسته ای به بحث گذاشتند. بعضی از موضوعات و عناوین عبارتند از: بررسی نسبت گفتمان های داخلی با دیپلماسی هسته ای؛ زوپا در دیپلماسی هسته ای؛ بررسی سیاست هسته ای آمریکا نسبت به برنامه هسته ای ایران از منظر سازه انگاری؛ چین و موضوع هسته ای ایران؛ عربستان و برنامه هسته ای ایران؛ دیپلماسی هسته ای دولت اعتدال از منظر نظریه پیوستگی جیمز روزنا؛ دیپلماسی هسته ای ایران و دکترین های امنیتی- نظامی روسیه؛ نقش لابی های اسرائیلی در پرونده هسته ای ایران، و دیپلماسی هسته ای ایران و امنیت انرژی بین المللی.

با توجه به دامنه و تنوع گسترده مقالات و دیدگاه های ارائه شده در همایش، می توان این نتیجه را گرفت که فراتر از چالش هایی که موضوع هسته ای کشورمان به همراه آورده، جامعه دانشگاهی ایران همزمان عقیده دارد که این موضوع در مجموع فضاهای جدیدی را برای فرصت سازی در هدایت سیاست خارجی ایران فراهم کرده است. همچنین از طریق موضوع هسته ای جامعه علوم سیاسی و روابط بین الملل ایران دامنه نگاه و تمرکز پژوهش خود را بیشتر به موضوعات استراتژیک با جنبه روشنگری بین المللی ارتباط داده است. این تحول خود نشان می دهد که تا چه اندازه هدایت پژوهش ها به حوزه دیپلماسی هسته ای، هم از لحاظ نظری و هم از لحاظ عملی و سیاستگذاری، ظرفیت های جدیدی را به حوزه های علوم سیاسی و روابط بین الملل در ایران وارد کرده است. 

اما نهایتاً درس های همایش یک روزه دیپلماسی هسته ای است که حائز اهمیت زیادی می باشند. نخست، اینکه جامعه دانشگاهی ایران به طور جدی از روند جاری دیپلماسی هسته ای کشور حمایت می کند و مهمترو اینکه این موضوع حتما باید از طریق یک راه حل سیاسی به سرانجام برسد. حتی دیدگاه های منتقد در همایش هم به این موضوع اذعان داشتند. دوم، افزایش اهمیت موضوعات مربوط به موضوع هسته ای در جامعه دانشگاهی کشور به عنوان یک موضوع ملی و راهبردی است و اینکه لازم است تا دیدگاه های قوی و مستقل ملی با هدف حمایت از دیپلماسی هسته ای موجود در کشور تولید و یا تقویت شوند. و سوم، این اعتقاد قوی در جامعه دانشگاه ایرانی که دیپلماسی تعاملی هسته ای ایران نقش مهمی در تقویت جایگاه منطقه ای و جهانی ایران داشته و اینکه تلاش های دیپلماتیک جاری، خود یک واقعه مهم در تاریخ معاصر ایران می باشد.