مشروح نشست مركز مطالعات استراتژيك خاورميانه با دكتر حسين اميرعبداللهيان معاون وزارت خارجه در مورد تحولات عراق و ائتلاف بين المللى عليه داعش

روز پنج شنبه 17 مهرماه 1393، پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه نشستی را با حضور دکتر حسین امیرعبداللهیان معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه برگزار کرد. دکتر امیرعبداللهیان در حضور پژوهشگران مقیم و مهمان پژوهشکده و همچنین برخی از اساتید دانشگاه، دانشجویان دوره دکتری و کارشناسی ارشد از دانشگاه های مختلف تهران، درباره سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات منطقه و همچنین مسائل منطقه ای از جمله بحران عراق سخنرانی کرد.
 
در آغاز، دکتر کیهان برزگر رئیس پژوهشکده و مدیر جلسه گفت که این نشست "فرصت فوق العاده ارزشمندی" برای ما، پژوهشگران و دانشجویان می باشد چرا که دکتر امیرعبداللهیان با "نگاه راهبردی" خود در چارچوب پرسش و پاسخ تحولات اخیر در عراق را مورد کنکاش و تجزیه و تحلیل قرار خواهد داد. همچنین، وی ضمن اشاره به سخنرانی معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه در سال گذشته گفت ما "امروز" می ­بینیم که نکات مطرح شده توسط حسین امیرعبداللهیان در آن سمینار به درستی تشخیص داده شد و درحال حاضر ما آنها را به گونه ای ملموس در عرصه منطقه مشاهده می کنیم. از نقطه نظر کیهان برزگر، نکات مهم در سخنرانی سال گذشته حسین امیرعبداللهیان عبارت بودند از: 1) شتابزده بودن نقش بازیگران منطقه­ای در تحولات منطقه به ویژه ترکیه و قطر؛ به گونه ای که امروز درستی این مساله تا حدود زیادی مشخص شده است؛ 2) اهمیت بی بدیل جمهوری اسلامی ایران در کنفرانس های صلح ژنو؛ به این معنا که تا امروز در ارتباط با حل بحران سوریه هیچ اتفاقی نیفتاده و از لحاظ راهبردی، نیز این مساله معلوم شده که بدون مشارکت یک بازیگر مهم منطقه ای حل یک بحران منطقه ای عملی نیست؛ 3) نگاه راهبردی ایران به بحران سوریه؛ پس از گذشت سه سال از بحران سوریه، جمهوری اسلامی ایران به خوبی نشان داده که در مسائل منطقه­ ای راهبردی و مصمم است؛ 4) ارتباط ارگانیک وقایع سوریه با تروریسم منطقه ای و بین المللی.
 
سپس، کیهان برزگر اظهار کرد که نکات مزبور حاوی چند درس مهم نیز در حوزه دانشگاهی می باشد. نخست، وجود تداوم در راهبرد سیاست خارجی؛ دوم، نظم های منطقه ای در شرایط انتقال سیاسی تعریف می شوند که در این میان، بازیگران باید پویا باشند و نقش های خود را با روند مسائل منطقه ای تنظیم کنند؛ سوم، بازیگران باید در دنبال کردن خطی واحد در ارتباط با منافع و امنیت ملی خود "مصمم" باشند؛ چهارم، بازیگران باید خطوط قرمزِ منافع و امنیت ملی خود را ترسیم کنند. در واقع، اصول و اهداف یک کشور از لحاظ ژئوپلیتیک ثابت هستند و آنچه قابل چانه زنی است، منافع می باشد. پنجم، متغیرهای سیاست خارجی تحت تأثیر مسائل ژئوپلیتیک و ایدئولوژیک هستند و هر بازیگری سعی در دنبال کردن این دو به طور توأمان دارد. ششم و مهم­تر از همه اینکه، هر بازیگر منطقه ای صاحب نقش و ادعا از همه ابزارهای قدرت ملی خود چه ژئوپلیتیک و چه ایدئولوژیک استفاده می کند تا منافع و امنیت خود را تأمین کند.
 
در ادامه، رییس پژوهشکده سوالات خود را از معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه پرسید. نخستین سوال وی این بود که "نگاه ایران به ائتلاف علیه داعش چیست و ایران این ائتلاف را چگونه تلقی می کند؛ یکجانبه، دوجانبه یا چندجانبه." پیش از پاسخ به این سوال، امیرعبداللهیان به توضیح درباره ویژگی های تحولات درحال وقوع در منطقه غرب آسیا و حوزه خاورمیانه پرداخت. نخستین ویژگی مهم این است که در بسیاری از موارد، غیرقابل پیش بینی، شتابزده و سریع و در مواردی، متعدد و خارج از کنترل همه بازیگران هستند. ویژگی دوم این است که این تحولات بازیگران غیردولتی، سازمان های بین المللی و بازیگران دولتی متعددی را با چالش های جدی مواجه کرده است. ویژگی سوم نیز به ویژه در دو سال گذشته این است که اگر در گذشته، دولت ها در حوزه دیپلماسی پنهان از تروریسم به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهدافشان استفاده می کردند، امروز بسیاری از کشورها از تروریسم آشکارا و علنی به عنوان ابزار استفاده می کنند. نمونه اخیر این ویژگی را در تحولات اخیر عراق می توان مشاهده کرد. برخی طرف ها با استفاده از گروه های تروریستی تلاش کردند تا وضعیت عراق را متحول کرده امنیت ملی ایران و منطقه را با چالش مواجه کنند.
 
اما در پاسخ به سوال پرسیده شده، معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه اظهار کرد که ایران معتقد است همه کشورها برای مبارزه با تروریسم باید اقداماتی جدی، ملموس و هماهنگی را انجام دهند، اما در چارچوب حقوق بین الملل و مصوبات سازمان ملل؛ نه با این رویه ای که در حال حاضر دارد دنبال می شود. سپس، وی بیان کرد که نسبت به این ائتلاف دو نگاه وجود دارد: یک نگاه خوش بینانه و یک نگاه بدبینانه. نگاه خوش بینانه این است که آمریکا و برخی کشورها تصمیم گرفته اند که آنها تروریسم را در منطقه در یک مقطع زمانی از بین ببرند؛ مانند طالبان در افغانستان و صدام در عراق. نگاه بدبینانه نیز معتقد است که آمریکا در پوشش این اقدامات راهبرد و اهداف پنهان خود را در منطقه دنبال می کند و همچنین، در پی تکمیل حلقه های مفقوده و ناموفق سیاست هایش می باشد. در این خصوص، امیرعبداللهیان عنوان کرد که کدهایی وجود دارند که نگاه دوم را تایید می کنند.
 
به طور کلی، وی اقدامات انجام شده توسط ائتلاف مزبور را به چند دلیل "فریب آمیز" خواند. نخست آنکه، بیانیه پاریس، بیانیه مبارزه با داعش در عراق بود. اما اقدامی که هم اکنون ائتلاف دارد انجام می دهد، بیش از عراق متوجه سوریه است. دوم آنکه، طرح هایی دارد دنبال می شود که بر مبنای آنها، نگاه تغییر نظام سوریه که از سه و نیم سال پیش دنبال می شد، در این بازی بتواند تقویت شود. بدون تردید، تغییر اوضاع و احوال در منطقه بر موضوعات دیگری که ایران با آنها درگیر می باشد، تأثیر خواهد گذاشت. سوم آنکه، نیروهای مرتبط با این جریانات تروریستی از ساعت ها قبل از آنکه آمریکا حمله کند، منطقه را ترک کرده بودند، به سرعت به روستاها و شهرها رفته بودند و جذب جوامع شده بودند.
 
به عنوان نکته پایانی در پاسخ به این سوال، امیرعبداللهیان بیان کرد که امروز آمریکا به عنوان یک قدرت چند بعدی نمی تواند به تنهایی عمل کند. بر این مبنا، در این اقدام کشورهایی کوچک مانند اردن، قطر و بحرین را با خود همراه کرده است. بنابراین، با توجه به شاخص های یک ائتلاف بین المللی، آن واقعا ائتلاف نیست؛ تصمیم شتابزده، عجولانه و نمایشی آمریکاست که هم برای سیاست داخلی خود و هم در سطح بین المللی به این موضوع نیاز دارد. در نتیجه، ضمن اینکه این اقدام دارد انجام می شود، ایران تلاش می کند تا اقدامات آمریکا را تا حد امکان با استفاده از نفوذ خود در منطقه مدیریت و کنترل کند و نیز خسارات وارده به منطقه را به حداقل برساند.
 
دومین سوال کیهان برزگر از حسین امیرعبداللهیان درباره وجود ارتباط میان دو بحران عراق و سوریه، نقش عربستان سعودی و ترکیه در مسائل منطقه ای و نیز نگاه ایران به نقش این دو بازیگر منطقه ای بود. پیش از پاسخ به این سوال، امیرعبداللهیان به چگونگی شکل گیری این پدیده جدید تروریستی به نام داعش در منطقه اشاره کرد. در این ارتباط، وی اظهار کرد که بخشی از شکل گیری داعش به نگاه برخی از دستگاه های امنیتی موجود در منطقه و خارج از منطقه باز می گردد. آنها تلاش می کنند تا از این نوع گروه ها به عنوان "ابزاری" برای دستیابی به اهداف خود در منطقه استفاده کنند. در این راستا، کشورهای منطقه و آمریکا "دو تغییر فوری و آنی" را در حوزه خاورمیانه دنبال می کنند. تغییر اول در عراق، نه صرفا تغییر نخست وزیر عراق، بلکه "تغییر بنیادین اوضاع و احوال عراق" و تبدیل شدن عراق به کشوری است که آمریکا در زمان اشغال در پی آن بود. تغییر دوم نیز در سوریه مدنظر است.
 
در این راستا، معاون عربی و آفریقایی وزیر امور خارجه به دو اتفاق مهمی که در منطقه رخ داده اشاره کرد. نخستین رخداد مهم "مهندسی معکوس تحولات منطقه" توسط کشورهای غربی بوده است. به عنوان مثال، اتفاقاتی که در سوریه رخ داد، مهندسی معکوس بیداری اسلامی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بود؛ یعنی بعد از اینکه آنها متوجه شدند که توانایی کنترل اوضاع را ندارند، تلاش کردند تا با دامن زدن به بسترهای موجود، انقلابی تصنعی را در سوریه ایجاد کنند که در نتیجه آن، محور مقاومت در منطقه فرو ریزد. دومین اتفاق مهم، طراحی ابزارهایی توسط برخی استراتژیست ها با هدف مقابله با ابزارهای نفوذ جمهوری اسلامی ایران نظیر حزب الله لبنان و مقاومت فلسطین بود. بر این اساس، داعش پدیده ای نیست که یک شبه اتفاق افتاده باشد. برخی از کشورها و دستگاه های امنیتی در خارج از منطقه و درون منطقه در "سازماندهی" آنها نقش داشتند.
 
همچنین، حسین امیرعبداللهیان در ارتباط با نقش ترکیه در تحولات اخیر منطقه بیان کرد که با وجود آنکه ایران و ترکیه با یکدیگر "رابطه ای استراتژیک" دارند، درباره مساله سوریه تفاوت دیدگاه میان آنها وجود دارد. نقطه تعارض ما با ترکیه این است که ترکیه می گوید بشار اسد باید برود. از ابتدا، مقامات ایران گفته اند اینکه بشار اسد باید برود یا نرود، نه به ما مربوط است نه به شما و نه به آمریکا؛ این به خود مردم سوریه مربوط است.
 
آینده بحران سوریه و نقش جمهوری اسلامی ایران در زمینه انتقال سیاسی در این کشور، آخرین سوال رئیس پژوهشکده بود. در این خصوص، امیرعبداللهیان پاسخ داد که ما واقعا به دنبال این نیستیم که آقای بشار اسد به عنوان ریس جمهور مادام العمر در سوریه باقی بماند. اما در عین حال، اجازه نمی دهیم که تروریست ها متحدمان را در محور مقاومت سرنگون کنند. اگر ائتلاف خطا کند و از مسیر مبارزه با داعش و تروریسم به سمت تغییر نظام سیاسی در سوریه حرکت کند، با تبعات سنگینی مواجه خواهد شد. بخشی از تحولات امروز منطقه به حوزه مقاومت و نگاه ارزشی ما برمی گردد و بخشی از آن نیز با "امنیت ملی" جمهوری اسلامی ایران ارتباط مستقیم دارد و ما در امنیت ملی مان با هیچ طرفی شوخی نخواهیم داشت. واقعا سیاست و نگاه ما به سوریه این است که خود مردم سوریه باید تصمیم بگیرند. هر تصمیمی که مردم سوریه بگیرند، مورد قبول ماست. اما هر تصمیمی که از مسیر تروریست ها یا دشمنان منطقه و یا کسانی که به بهانه مبارزه با تروریسم وارد منطقه شده اند، بگذرد، یقینا با "مقابله جدی منطقه ای" همراه خواهد بود.
 
در بخش دوم سوالات، حضار به طرح سوال از معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه پرداختند. اولین سوال درباره راهبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال بازیگران سیاسی غیردولتی در خاورمیانه مانند حوثی ها در یمن، الوفاق در بحرین و داعش در عراق و سوریه بود. اینکه آیا در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران یک راهبرد مدون و از پیش تعیین شده ای در قبال این بازیگران وجود دارد و یا راهبرد آن اقتضایی و بنا بر شرایط پیش آمده می باشد. معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه ضمن پاسخ به این سوال اظهار کرد که بازیگران غیردولتی در منطقه شامل دو گروه می باشند: گروه های تروریستی و گروه های مدنی، مشروع و گروه های مرتبط با جریان های مقاومت. جمهوری اسلامی با گروه های تروریستی هیچ گونه ارتباطی ندارد و راهبرد آن مبارزه جدی با آنها است. همچنین، راهبرد ایران در ارتباط با گروه های مدنی و مشروع، تامین حداکثری امنیت و منافع ملی مان و در عین حال، نگاه به صلح و ثبات منطقه است.
 
دومین پرسش این بود که چرا ایران ورود داعش به عراق و متعاقب آن، تسلط سریع آن بر موصل را نتوانست پیش بینی کند؟ امیرعبداللهیان در پاسخ به این پرسش بیان کرد که شتابزدگی، سرعت و غیرقابل پیش بینی بودن از ویژگی های تحولات اخیر منطقه است. داعش به عنوان یک جریان زیر نظر جمهوری اسلامی ایران بود. اما این اتفاقی که افتاد، حتی برای آنهایی هم که طراحی می کردند، قابل پیش بینی نبود. شایان ذکر است که به تعبیر مقام معظم رهبری، عراقی ها کمر داعش را شکستند و ما نیز به عراقی ها کمک کردیم. از پنج ساعت بعد از بحران موصل، اولین کشوری که هم در سطح مستشاری و هم در چارچوب های حقوقی و بین المللی به عراق کمک کرد، ایران بود. همچنین، علت موفق شدن عراق اطلاعات دقیق و درست در داخل ایران بود که موجب شد شبکه های آنها به سرعت منهدم شوند.
 
سومین سوال درباره "اقدامات ملموس ایران برای گسترش روابط با عربستان سعودی" بود. معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه در این باره توضیح داد که سیاست های ایران و عربستان سعودی در برخی از حوزه های منطقه ای مقابل یکدیگر قرار دارد که این نه به نفع جهان اسلام است و نه به نفع صلح و ثبات در منطقه. در این مقطع، دو طرف راجع به برخی از مسائل منطقه ای گفتگوهای اولیه ای را انجام داده اند. دو کشور درباره اصول و چارچوب ها به یک توافق و جمع بندی رسیده اند اما برای انجام گفتگوها و توافقات بیشتر نیازمند زمان هستند. مهم ترین موضوعی که در گفتگوهای ایران و عربستان سعودی مطرح است، این است که وضعیت به وجود آمده در برخی از کشورهای منطقه، بازیگریِ تروریست ها و همچنین مداخلات خارجی در منطقه مدیریت شود و تهران و ریاض باید نقش و سهم مهمی در این رابطه داشته باشند.
 
معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه به این سوال که آیا ایران می خواهد در مبارزه با داعش با آمریکا همکاری کند تا از این طریق بتواند برخی از مسائل خود را با ایالات متحده حل کند، پاسخ منفی داد. وی در این باره توضیح داد که تا زمانی که آمریکا حسن نیت خود را در ارتباط با موضوع هسته ای به ایران نشان ندهد، ما اصلا اعتماد نداریم که در موضوعات دیگری وارد شویم. چنانچه آمریکایی­ها درباره مهم­ ترین مساله یعنی بحث هسته ای حسن نیت خود را نشان دهند، حتما راه برای همکاری های بیشتر در چارچوب راهبرد برد ـ برد و با در نظر گرفتن سیاست های اصولی ما باز خواهد شد. از سیاست های اصولی ما نیز این است که مسائل منطقه ای "در منطقه و توسط اهل منطقه" باید حل شود. اما هرآنچه را که در چارچوب امنیت ملی، منافع ملی و امنیت منطقه ای، جمهوری اسلامی به آن برسد که مصلحت هست انجام شود، در زمان مناسب خودش انجام خواهد شد.
 
سوال بعدی از امیرعبداللهیان این بود که "با فروپاشی حلقه اخوانی در منطقه پس از سقوط مرسی و راشد الغنوشی، هم اکنون عمق راهبردی ترکیه چیست". وی پاسخ داد که ترکیه همچنان بر اخوان اصرار دارد. ترکیه معتقد است که در مصر السیسی با کودتا روی کار آمده است. نگاه ترکیه به منطقه همچنان نگاه "نوعثمانی" است. ترکیه کماکان نگاه های سیاسی و راهبردی خود را دنبال می کند. اما ما در ارتباط با تحولات عراق و سوریه به صراحت به ترکیه گفته ایم که اقدامات شتابزده در این موضوعات حساس منطقه ای نمی تواند کمکی به حل مشکلات کند.
 
معاون عربی و آفریقایی وزیر امور خارجه درباره عکس العمل ایران نسبت به احتمال ورود ترکیه به منطقه کوبانی سوریه که توسط داعش تصرف شده است، اظهار کرد که ما به ترکیه به سهم خودمان هشدار جدی داده ایم. هرگونه خطای آمریکا در قبال حکومت سوریه و هرگونه خطای آمریکا و کشورها در نقض حاکمیت ملی سوریه در راستای اعمال منطقه ممنوعه پرواز یا ایجاد مناطق ممنوعه و مناطق حائل در سوریه و ورود نیروهای زمینی یک کشور خارجی، پیامدهای بسیار تند، سخت و آنی را در پی خواهد داشت.
 
سوال بعد این بود که "آیا عوامل موجود در عراق موجب افزایش تقابل یا کاهش تنش میان ایران و عربستان سعودی می شود." در این راستا، درباره "چشم انداز روابط تهران و ریاض با توجه به روند تحولات موجود در عراق" نیز سوال شد. امیرعبداللهیان درباره روابط این دو بازیگر مهم منطقه ای توضیح داد که آنچه روابط ما با عربستان سعودی را به سمت بهبودی یا بد شدن در مقاطع مختلفی سوق داده، خیلی در حوزه های دوجانبه نیست. بلکه، در عملکرد عربستان سعودی و "رویکرد" آن به منطقه است. شاید در حوزه های دوجانبه، ما کمترین مشکل را داریم. امیدواریم که گفتگوهای جدید ما با عربستان سعودی نقش مهمی را در آینده هم در بهبود و تلطیف روابط دو کشور و هم در حل مشکلات منطقه ای بتواند ایفاء کند. به طور خاص، در عراق در مقطع کنونی، دیدگاه های مشترک ایران و عربستان سعودی در حال تقویت است.
 
در ادامه، وی در پاسخ به "چرایی عدم ائتلاف سازی علیه داعش توسط ایران" توضیح داد که جمهوری اسلامی ایران آن ائتلاف ها و نقش آفرینی هایی را که قادر بوده انجام دهد، طی سالهای گذشته انجام داده است. نتیجه این شده که هم اکنون، برخی طرف های ما احساس می کنند که امروز جمهوری اسلامی در منطقه موقعیت مناسبی را یافته است. در تحولات منطقه ای، آن کشوری که برنده بوده، ایران است. در خصوص نقش و اقدامات ایران در منطقه باید گفت که بر اثر سال ها کار و اقدامات متعدد و فراوان، در حال حاضر، عراق از دشمن فعال ما به "متحد استراتژیک" ما تبدیل شده است.
 
وی در پاسخ به سوال دیگر مبنی بر اینکه "اخوانی ها به دنبال روی کار آوردن چه نوع حکومت هایی در منطقه بودند و چه رویکردی داشتند،" اظهار کرد که جریان اخوان معتدل که نمونه بارز آن در یک مقطعی در مصر بود و بعد مرسی آن را به تندروی کشاند، واقعا به دنبال این بودند که در پی مبارزات ده ها ساله خود، یک نظام مبتنی بر قوانین اسلامی و دموکراتیک در مصر بنا کنند. اخوانی ها در کشورهای مختلف اصول مشترکی را دارند، نسبت به ساختارهای حاکمیتی تعهدات جدی دارند و معتقد هستند که این ساختارها را باید اصلاح کرد تا مردم منطقه بتوانند در مسیر جدیدی گام بردارند. سپس، امیرعبداللهیان عنوان کرد اگرچه به خاطر احترام به رای آن بخشی از مردم جامعه مصر که به ایشان رای دادند، ما در مراسم تحلیف السیسی شرکت می کنیم اما در عین حال، به صراحت هم می گوییم جامعه مصر به دو بخش تقسیم شده و سیاست زندانی کردن ها و سرکوب کردن ها ادامه دارد و این را در شان مصر تاریخی و تمدنی ـ دینی نمی دانیم.
 
در ادامه، معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه موافقت خود را با سوال بعدی اعلام و به عنوان یک "رهنمود" اظهار کرد. سوال این بود که "با توجه به اینکه یکی از شاخص های تحولات کنونی خاورمیانه فعال شدن خرده فرهنگ ها و گروه های داخلی است، آیا زمان آن نرسیده که ایران نیز از ظرفیت­های اقوام مختلف خود استفاده کند و یک نوع تعامل جدیدی را به دیپلماسی نرم خود اضافه کند."
 
سوال پایانی درباره "مشکلاتی بود که در ارتباط با عملیاتی ساختن و پیشبرد استراتژی های ایران در منطقه وجود دارد." در این سوال، مشکلاتی که فراروی راهبرد عملیاتی ساختن استراتژی عدم حضور قدرت های خارجی در منطقه وجود دارد، مثال زده شد. در پاسخ به سوال مزبور، حسین امیرعبداللهیان بیان کرد وقتی ما صحبت از این می کنیم که راجع به منطقه باید "اهل منطقه" تصمیم بگیرند، واقعا برنامه وجود دارد؛ این ها همه رویاپردازی نیست. ما باید میان "منافع و حضور نیروهای خارجی" و " مداخله و حضور ارباب مدارانه" آنها تمایز قائل شویم. ما می گوییم که حضور "هژمونیک و ارباب مدارانه" آنها باید به این سمت برود که اهل منطقه راجع به منطقه تصمیم بگیرند؛ اهل منطقه باید "نقش فعال" را ایفاء کنند. اینکه چقدر از آن نظری و چقدر عملی است، به صراحت می توانم بگویم که "ما انجام دادیم، جمهوری اسلامی انجام داد و شد." به عنوان مثال، هنگامی که آمریکایی ها به عراق آمدند، چون این امر در تعارض با امنیت ملی ما بود، ما هر تلاشی را که می توانستیم انجام دادیم تا آنها در عراق نمانند که این مساله هم برای عراق مصیبت بود و هم برای ما که شاهد حضور نیروهای خارجی در کنار مرزهای خود باشیم. البته، مجموعه ای از مشکلات نیز وجود دارد که باید راهکاری برای آنها فراهم شود.
 
                                                                   
گزارش: فهیمه قربانی پژوهشگر پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه