نکته های ناگفته در باب دفاع مقدس : به بهانه "فتح خرمشهر" گزارش نشست گروه روندهای فکری با حضور روزبه حاتمی و شاداب عسگری

توضیح

با مرور جنگ های پرتعدادی که ایرانیان طی پانصد سال اخیر تجربه کرده اند، نگاهمان در هنگامه سوم خرداد 1361، کرختی و ملال را ترک می گوید و به وادی امید می رود. در عملیات بزرگ بیت المقدس، نیروهای رزمی مردمی ایران، تجربه بی سابقه ای را پشت‌سر نهادند. سوم خرداد را بعضی محققان علم سیاست( مثلا فرهنگ رجایی در کتاب معرکه جهان بینی ها) آغاز خودباوری ایرانیان از پی صدها سال خمودگی سیاسی نام نهاده‌اند. بدین مناسبت و فارغ از اغراق و تبلیغ ، در نشستی صمیمی ، اعضا و مدعوین گروه روندهای فکری دور هم جمع شده و این سوال را به بحث نهاده اند که پرداختن به دوران جنگ ، چه اهمیتی دارد و چه بخش هایی از جنگ ، خیلی مهم و دورانساز بوده است؟ به همین منظور از دو محقق موثر در مباحث استراتژیک دعوت کرده ایم : آقای روزبه حاتمی و آقای شاداب عسگری. در مطلب پیش رو ابتدا روزبه حاتمی ، جنگ و فراز و فرود آن را مرور می کند و در ادامه ، شاداب عسگری به تامل در یک بازه هویت ساز این جنگ یعنی فتح خرمشهر می پردازد.

دفاع مقدس تا لحظه فتح خرمشهر / روزبه حاتمی

ضمن سلام به حاضران و تشکر از بانیان این مجلس ، ابتدا خاطر نشان می نمایم که بنا به شش دلیل  زیر ، تفحص در دفاع مقدس اهمیت دارد :

1-    این جنگ طولانی ترین نبرد کلاسیک قرن بیستم به شما می رود.
2-    مطالعه جنگ درواقع بررسی روند تصمیم سازی و تصمیم گیری های مدیران ارشد نظام در حساس ترین برهه تاریخ جمهوری اسلامی تا آن زمان است.
3-    جنگ باعث شد که تفکر خودکفایی و بی اعتمادی به دنیا رواج یابد و طی هشت سال نهادینه شود.
4-    حضور در جنگ همچنان یکی از مهمترین منابع مشروعیت بخشی به عملکرد مدیران سیاسی کشور است.
5-    جنگ بدون شک بر مهمترین پرونده های سیاست خارجی جمهوری اسلامی از جمله: گروگان گیری 444 روزه دیپلمات های سفارت آمریکا در تهران، پرونده ایران-کنترا و پرونده هسته ای اثر گذار بوده است.
6-    طی سال های جنگ و پس از آن بخش مهمی از ادبیات و سینمای ایران تحت تاثیر داستان ها و ارزش های جنگ بوده و کتاب ها و فیلم های بسیار زیادی در این زمینه تولید شده اند.

یک . پیش زمینه های حمله نظامی عراق:
پیش از شروع جنگ جهانی اول به سال 1913قراردادی میان ایران و عثمانی به امضا رسید که مبنای تقسیم اروند رود شد. در سال 1937 قرارداد دیگری منعقد شد که تقسیم رود بر مبنای خط تالوگ را فقط در مقابل آبادان به رسمیت می شناخت. سال 1969 شاهد اتفاق مهمی بود. طی این سال ناو ابن سینا از نیروی دریایی ایران با اسکورت جنگنده های اف-5 (7 اردی بهشت 1348) به طور آزادانه از اروند رود عبور و پس از آن محمدرضا شاه پهلوی اعلام کرد که ایران استفاده برابر از سراسر اروند رود را حق خود می داند. برای تثبیت حق کشتیرانی ایران به صورت حقوقی در سال 1975 قرادادی بین ایران و عراق به امضا رسید که بعدها به قرارداد 1975 الجزایر معروف شد. بنا بر روایتی صدام حسین در همان سال 1975 (1354) و به خاطر نارضایتی از قرارداد الجزایر طرح حمله به ایران را مطرح کرد تا در موقعیتی مناسب عملی شود. سه سال بعد انقلاب ایران و شرایط بی ثباتی داخلی صدام را متقاعد کرد که اکنون زمان حمله فرارسیده است. با حمله دانشجویان پیرو خط امام به سفارت آمریکا در تهران و تضعیف جایگاه بین المللی ایران رئیس جمهور عراق در تصمیم خود راسخ تر شد. ارتش جمهوری اسلامی ایران با توجه به اطلاعات به دست آمده و شناختی که از پیش از انقلاب نسبت به نیت عراق داشت از 17 آبان 1358 دستور عملیاتی شدن طرح هایی برای مقابله با حمله عراق در نیروی زمینی (طرح ابوذر)، نیروی دریایی (طرح ذوالفقار) و نیروی هوایی (طرح البرز) را صادر کرد. بنا بر دلایلی این طرح ها به مرحله آمادگی کامل نرسیدند اما با شروع جنگ ثابت شد که ارتش راهکارهایی را برای پدافند اندیشیده است. 15 فروردین 1359 جلسه شورای عالی دفاع تشکیل شد و مسئولین به بررسی شرایط پرداخته و هشدارهای ارتش مجددا مطرح شد. 27 تیرماه فرمان عملیاتی شدن طرح البرز برای نیروی هوایی صادر شد اما بازهم بنابر دلایلی اجرایی نشد. تیر و مرداد 1359 شاهد برنامه ریزی های نهایی و البته شکست کودتا نوژه بود. بیستم شهریور ماه فرمان آماده باش به نیروی زمینی ارتش  ابلاغ شد.

دو . آغاز تهاجم
ظهر 31 شهریور ماه 1359 نیروی هوایی ارتش عراق با کپی برداری از عملیات موکد نیروی هوایی اسراییل در جنگ علیه اعراب، به فرودگاه ها و پایگاه های شکاری ایران حمله کرد. به باور برخی از کارشناسان این حمله ناموفق نخستین شکست عراق طی جنگ بود. در همان روز بلافاصله نیروی هوایی پایگاه های هوایی شعیبیه و العماره عراق را بمباران کرد. در ساعات ابتدایی 1 مهر ماه نیروهای زمینی عراق از مرزها گذشته و به سوی شهرهای ایران حمله ور شدند. اهدف اصلی: اهواز، خرمشهر، آبادان.

سه . آغاز دفاع
در نخستین ساعات بامداد یکم مهرماه 59 بزرگترین عملیات تهاجمی نیروی هوایی ارتش  با شرکت بیش از 200 فروند هواپیمای شکاری، رهگیر، بمب افکن و سوخت رسان انجام شد که از این تعداد 140 فروند به دفعات وارد خاک عراق شده و تمامی پایگاه های هوایی آن را بمباران کردند.

گردان دژ از لشکر 92 زرهی اهواز از جمله نخستین گروه های رزمی بود که در برابر ارتش عراق ایستادگی کرد. در روز یکم مهر ماه تکاوران دریایی  نیروی دریایی ارتش به فرماندهی ناخدا هوشنگ صمدی از پایگاه خود در بوشهر به سمت خرمشهر حرکت کردند تا دفاع از این شهر را بر عهده بگیرندو در روزهای بعد تکاورانی از پایگاه منجیل به فرماندهی امیر سرتیپ داریئش ضرغامی نیز به آنان پیوستند. گردان تکاوران دریایی به فرماندهی ناخدا هوشنگ صمدی تنها نیروی سازماندهی شده و ورزیده ای بود که طی 34 روز مقاومت خرمشهر بار اصلی دفاع از شهر و آموزش نیروهای مردمی را بر دوش داشت.

طی نخستین هفته های جنگ به دستور فرمانده فکور نیروی هوایی سرهنگ جواد فکوری 60% توان عملیاتی پایگاه های تهران، تبریز و همدان و 40% توان عملیاتی پایگاه های دزفول و بوشهر برای بمباران پالایشگا ها، تلمبه خانه ها، نیروگاه ها و سایر زیرساخت های مهم عراق اختصاص یافت. بر اثر این حملات پی در پی عراق با مشکلات فراوانی در امر صادرات نفت  و تامین سوخت مورد نیاز خود مواجه شد. در نخستین روزهای جنگ و پیشروی ارتش عراق به سمت دزفول دستور تخلیه پایگاه چهارم شکاری صادر شد، اما 107 نفر از خلبانان این پایگاه با یکدیگر پیمان بستند که بمانند و از پایگاه حفاظت و از جبهه ها پشتیبانی کنند. این اراده آهنین نقش موثری در حمایت از مدافعین خوزستان و حفظ روحیه مردم و رزمندگان داشت.

لشکر 92 زرهی و لشکر 21 پیاده در دفاع از خوزستان تقش بسیار تعیین کننده ای داشتند و در کنار آنها تکاوران دریایی و دانشجویان دانشکده افسری هم به دفاع از شهرها پرداختند.

19 مهر ماه عراق با عبور از رود کارون در منطقه مارد، محاصره خرمشهر را کامل کرد. بیست و چهارم مهر ماه نیروهای زرهی عراق وارد خرمشهر شدند اما با مقاومت تکاوران دریایی در تسخیر شهر ناکام ماندند. از این روز نبرد کوچه به کوچه سنگین تر شد تا 2 مهر که تقریبا نیروهای دشمن از تمامی محورها به داخل شهر نفوذ کرده و بسیاری از مناطق شهر را تصرف کرده بودند. آخرین نفرات بازمانده از گردان تکاوران دریایی بنا به دستور در روز 4 آبان خرمشهر را ترک کردند.

پس از اشغال خرمشهر نیروهای عراقی قصد داشتند با عبور از بهمن شیر و از سمت جنوب آبادان  را نیز تسخیر کنند که با مقاومت نیروهای گردان 153 لشکر 77 خراسان به فرماندهی سرهنگ منوچهر کهتری  از دستیابی به هدف ناکام ماندند. این عملیات پدافندی که با نام عملیات کوی ذوالفقاری نامیده شد تاثیر نسبتا مناسبی در بالابردن روحیه نیروهای ایرانی داشت. طی این عملیات تکاوران دریایی، واحدهای توپخانه ارتش، بمب افکن های نیروی هوایی و نیروهای مردمی و سپاه از گردان 153 پشتیبانی کردند.
در هفته ها وماه های بعدی در کنار عملیات پدافندی نیروی زمینی ارتش چندین عملیات هوایی و دریایی نیز به انجام رسید که عبارتند از:

-    7 آبان عملیات سلطان 10 در عمق 300 کیلومتری خاک عراق
-    7 آذر عملیات مروارید و ضربه سنگین به نیروی دریایی عراق
-    15 فروردین 1360 عملیات جسورانه حمله به پایگاه های اچ-3

امیر سرلشکر بهرام هوشیار در سمت معاونت عملیات نیروی هوایی ارتش نقشی بسیار تعیین کننده در طراحی، هماهنگی و مدیریت عملیات آفندی و پدافندی نیروی هوایی داشتند که طراحی و نظارت بر عملیات حمله به پایگاه های هوایی الولید (اچ-3) یکی از آنهاست. امیر سرتیپ فرج الله براتپور فرماندهی دسته پروازی در این عملیات را بر عهده داشتند.

چهار . نقش شوروی
نزدیکترین ابرقدرت به جنگ ایران و عراق اتحاد جماهیر شوروی بود.  شوروی که در ابتدا از حمله عراق به ایران ناخرسند بود عراق را مورد تحریم قرارداد اما در ادامه و طی هشت سال جنگ به صورت پیدا و پنهان به هر دو طرف جنگ سلاح می فروخت. اتحاد شوروی در پرونده گروگان گیری دیپلمات های آمریکایی در ایران قطعنامه شورای امنیت که از طرف آمریکا ارائه شده بود را به نفع جمهوری اسلامی وتو کرد. سران کرملین قصد داشتند با خروج آمریکایی ها از ایران پس از انقلاب 57 موقعیت و نفوذ خود را در این همسایه جنوبی تثبیت کنند. گرچه حمله شوروی به افغانستان و پاره ای موارد دیپلماتیک دیگر مانع روابطی پایدار و استراتژیک شد اما تهران و مسکو در طول هشت سال جنگ روابط نسبتا قابل توجهیی داشتند. روس ها در حمایت از ایران طی دوره پایانی جنگ و تحریم تسلیحاتی آمریکا علیه ایران نیز فعالیت هایی کرده و همچنین گمان می رود که برای دور نگهداشتن تهران و واشنگتن نقش فعالی در برهم خوردن و افشا شدن پرونده مک فارلین داشتند .

پنج . تحولات داخلی
در عرصه سیاست داخلی سال 1360 یکی از متلاطم ترین دوران تاریخ جمهوری اسلامی از زمان انقلاب 57بود:
-    21 خرداد برکناری بنی صدر از فرماندهی کل قوا.
-    31 خرداد شهادت دکتر چمران.
-    7 تیر شهادت دکتر بهشتی.
-    6 مرداد فرار بنی صدر.
-    16 مرداد برکناری فرمانده نیروی هوایی (سرهنگ فکوری) و تمامی فرماندهای پایگاه های شکاری و تعدادی  از فرماندهای نیروی زمینی
-    8 شهریور انفجار دفتر نخست وزیری

شش . مجموع چهار عملیات اصلی برای آزادسازی خرمشهر
با گذر از بحران های نیمه نخست سال 1360 کمتر کسی تصور می کرد که ایران توان نظامی و اراده سیاسی کافی برای شروع عملیات بازپس گیری سرزمین های خود را داشته باشد. بر خلاف تصور همگان فرماندهان ارتش که از مدتی قبل برای حملات برنامه ریزی کرده بودند با آغاز تهاجم خود در روز 5 مهر 1360 به نیروهای عراقی روند تصرف سرزمین های از دست رفته را کلید زند. این مجموعه عملیات که کمتر از شش ماه به طول انجامید تا سوم خرداد 1361باعث آزادسازی بخش اعظم خاک کشور شد که در اشغال عراق بود.
این چهار عملیات عبارتند از:

1-    ثامن الائمه 5 مهر 1360
2-    طریق القدس 8 آذر 1360
3-    فتح المبین 2 فروردین 1361
4-    بیت المقدس 10 اردی بهشت 1361

نبرد در خرمشهر و نکته های ناگفته آن / سرهنگ شاداب عسگری

پس از آقای حاتمی ، سرهنگ بازنشسته ارتش ، آقای شاداب عسگری به طرح بحث پرداخت . آنچه در پی می خوانید عصاره بحث این محقق مباحث استراتژیک در نشست گروه روندهای فکری به مناسبت سالروز فتح خرمشهر در عملیات بیت المقدس است. شاداب عسگری در سخن نخست و به عنوان مقدمه تصریح و تاکید می نماید که جنگ منظومه ای است کامل و توام با مخاطره که باید در شرایط زمانی خودش فهم شود و هیچ جنگی بدون خسارت نیست.این محقق ارشد در تاریخ دفاع مقدس که صاحب چندین اثر در خصوص جایگاه ارتش جمهوری اسلامی و سایر نیروها در دفاع مقدس است، در ادامه سخن خود چنین عنوان نمود که از سال 1508 لغایت 1980 یعنی آغاز دفاع مقدس در سال 1359 شمسی بین ایران با همسایه های غربی ، 25 جنگ رخ نموده که 24 مورد آن با امپراتوری عثمانی و یک مورد آن با یکی از بازمانده های این امپراتوری یعنی عراق بوده است. و طی حدود 500 سال اخیر 18 عهدنامه بین ایران و عثمانی امضا شده و عهدنامه مرزی 1975 الجزایر تنها پیمانی است که بین ایران و عراق منعقد گردیده است.

به روایت شاداب عسگری، برخلاف برداشت عمومی در باب تاریخ آغاز جنگ (31 شهریور 1359)، جنگ عراق علیه ایران از اردیبهشت ماه 1359 یعنی 5 ماه قبل از شروع رسمی جنگ، آغاز شده بود. اردیبهشت 1359 زمانی بود که عراقی ها از نهایی سازی قرارداد 1975 الجزایر خودداری کردند. از همین زمان، عراقی ها زمینه سازی جنگ را کلید زده و با ساختن فیلم هایی چون قادسیه دوم یا تشنج آفرینی در خوزستان، عملا ایران انقلابی را به چالش خواندند.

این محقق دفاع مقدس با نمایش اسناد بکر، نقشه های گویا و آمارهای مستند خاطر نشان ساخت که در تابستان 1359 نسبت به بهار همان سال میزان حملات مرزی به 450 مورد رسیده و اولین سرباز عراقی در استان ایلام و در تاریخ 24 مرداد 1359 به تور نیروهای ژاندارمری ایران افتاد یعنی حدود 35 روز پیش از آغاز تجاوز همه جانبه عراق علیه ایران.
نکته ویژه این بخش از بحث این عبارت بود: 37 سرباز و درجه دار عراقی قبل از 31 شهریور 1359 اسیر نیروهای ایران شدند و اینکه تعداد 247 نفر از 19 کشور نظیر مصر، لبنان ، سودان، لیبی ، اردن، فلسطین، سوریه و .... به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند.

در چنین زمینه ای، جنگ آغاز شد و عراق به امید تجزیه خوزستان و حاکمیت مطلق بر اروندرود ایران را به زیر آتش گرفت. بدین مضمون که 5 استان به طور مستقیم و 11 استان به طور غیرمستقیم مورد حمله قرار گرفتند و 500 شهر و 4000 روستا در اثر جنگ خسارت دیدند.

با این اوصاف، در تاریخ 10 اردیبهشت لغایت 4 خرداد 1361، عملیات بزرگ بیت المقدس آغاز شد و نیروهای ارتش، بسیج، سپاه و جهادسازندگی با عبور از موانع بسیار سخت عراق، 19000 عراقی را به اسارت درآورده، 16000 نفر از آنها را کشته یا مجروح کردند. ضمن اینکه در این عملیات، 53 هواپیمای عراقی سرنگون و بیش از 5400 کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده کشور آزاد شد.

آمارهای فوق ظاهرا تلفات نظامی بودند اما در اصل مردم و نیروهای ایران را امید دوباره بخشیدند تا پس از صدها سال خود را باور کنند.

آقای شاداب عسگری، با نمایش نزدیک به 98 اسلاید به خوبی مخاطبین را با ظرافت های نبرد خرمشهر و اهمیت هویتی آن آشنا ساخت و این بازه از تاریخ ایران را بسیار دورانساز و شایسته تامل برشمرد.نشست مزبور با سوال چند تن از حاضران و استادانی چون دکتر سید علی مرتضویان ( که استقلال را سخن مرکزی و دستاورد شایان تحسین ایرانیان برشمرد ) ، پایان پذیرفت.گروه روندهای فکری امیدوار است دفاع مقدس را همچنان به فحص گذارد و ارج آن را با بحث عمیق پاسداری کند.