تبیین و تحلیل وضعیت سیاسی- امنیتی عراق

گروه داعش با هدف ساختاری ایجاد امارت اسلامی در منطقه عراق و سوریه اقدام به فعالیت های تروریستی در هفته های اخیر در عراق نموده و موجی از بی ثباتی و ناامنی را در این کشور ایجاد کرده است. بازیگران دخیل و تأثیرگذار در دو سطح داخلی و منطقه ای بر ایجاد این شرایط تأثیرگذار بودند. بازیگران داخلی را اهل تسنن، کردها و ارتش عراق تشکیل می دهند. اهل سنت در عراق در مناطق غرب کشور حضور دارند. برخی از آنها پس از انتخابات سال 2010 خود را در حاشیه قدرت دیده و تبدیل به اوپوزسیون داخلی شدند و نوعی شکنندگی در دولت مالکی ایجاد کردند. کردها به عنوان دومین بازیگر مهم در صحنه عراق، با اینکه در دولت مالکی حضور دارند اما به عنوان نیروی ناراضی شناخته می شوند. کردها با دولت مرکزی بر سر سه مسئله اختلاف دارند: نفت، بودجه منطقه کردستان و مناطق مورد مناقشه. البته کردها نیز در خصوص فرجام داعش در عراق و تأثیر آن بر امنیت کردها نگران هستند. بازیگر دیگر، ارتش عراق است. ارتشی که پس از جنگ دوم خلیج فارس چه به لحاظ نیروها و چه به لحاظ تجهیزات ضعیف شد اما پس از حمله امریکا در سال 2003 به عراق پس از انحلال حزب بعث، عملاً از هم پاشید؛ چراکه بعثی ها پیوند ناگسستنی با ارتش عراق داشتند و عنصر مهمی در قدرت نظامی آن به شمار می رفتند. با تصمیم امریکا مبنی بر تغییر ساختار ارتش عراق بر طبق الگوی امریکایی، ارتش نتوانست آن طور که باید و شاید به اهداف مورد نظر دست یابد. در حوادث اخیر عراق، چندپارگی ارتش و حضور سنی های ناراضی و تبانی برخی از آن ها با داعش باعث تضعیف و غافل گیری آن گردید.

بازیگران منطقه ای و شرایط منطقه ای عامل دیگر در حوادث اخیر می باشد. طبق گزارش رسمی دولت عراق، عربستان به عنوان بازیگر اخلال گر در روند سیاسی و امنیتی عراق معرفی شده است. طبق این رویکرد، عربستان معتقد است که اهل سنت عراق در حاشیه قدرت قرار گرفتند لذا می بایستی به آن ها قدرت بخشید تا مجدداً به جایگاه قبلی دست یابند. حمایت مالی، نظامی و رسانه های عربی از گروه داعش در همین راستا صورت گرفته است. باید در نظر داشت که ساختار جغرافیایی عراق و مجاورت غرب این کشور یعنی محل حضور داعش با شرق سوریه و عبور و مرور آسان تروریست ها از سوریه به عراق و نیز مجاورت آن با عربستان و اردن باعث تقویت و تجهیز داعش شده است. در مجموع می توان گفت شرایط متعارض درونی و بیرونی عراق موجب حوادث اخیر عراق و قدرت یابی داعش در این کشور شده است؛ فرآیند دولت- ملت سازی در عراق به سرانجام نرسیده و به جای همگرایی در خصوص منافع ملی، شاهد گسست در این زمینه هستیم. سیر تحولات منطقه بخصوص شرایط سوریه نیز بر وخامت شرایط عراق تأثیر دارد. اینجاست که نیاز به اجماع داخلی، گفتگو و اتحاد ملی در عراق بیش از پیش احساس می شود تا بدین ترتیب، هم مشکلات این کشور حل شود و هم منطقه از شرایط ناامنی به وجود آمده رهایی یابد و افراط گرایی تا جای ممکن محدود شود.

در عراق دولت – ملت سازی به انجام نرسیده است. هویت سیاسی وتحول شکل نگرفته است.

توان ارتش در نقطه قابل قبولی نیست و نیاز به انسجام در پیکره ارتش وجود دارد. شگرد داعش ایجاد رعب و وحشت با کمک رسانه ها است. بنابراین هدفدار بودن پردازش رسانه ای  عراق بیش از آن که به نیروی امنیتی نیاز داشته باشد به اجماع ملی نیاز دارد. راه حل پایان بحران، مذاکره میان نیروها و احزاب موجود در عراق و اعمال اصلاحات توسط مالکی و اجماع ملی است.

گزارش: زهرا محمودی، پژوهشگر مهمان و دبیر گروه خاورمیانه و قدرت های بزرگ پژوهشکده.