توهم توطئه در ادبیات سیاسی ترکیه با تاکید بردوره حاکمیت حزب عدالت و توسعه

نشست سوم خرداد 1393 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان «توهم توطئه در ادبیات سیاسی ترکیه با تاکید بردوره حاکمیت حزب عدالت و توسعه» با ارائه دکتر رضا دهقانی عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز  برگزار شد. در این نشست که مدیریت آن را دکتر رحمت حاجی مینه بر عهده داشت، دکتر اسدالله اطهری مدیر گروه ترکیه شناسی،برخی کارشناسان مسائل خاورمیانه و اعضای گروه ترکیه شناسی حضور داشتند.

بعد از بیان مقدمه ای کوتاه توسط مدیر نشست، دکتر دهقانی بحث خود را آغاز کرد. وی ابتدا توضیحاتی در زمینه مفهوم توهم توطئه مطرح کرد و گفت: اساسا مفهوم توهم توطئه یا نظریه توطئه صرفا مختص ترکیه نیست بلکه مفهومی است که در اغلب خاورمیانه وجود دارد. توهم توطئه به چه معناست ؟ بحث اصلی در این پژوهش تعریف و بررسی جایگاه توهم توطئه یا تئوری توطئه در فرهنگ سیاسی ترکیه است چرا که ادبیات توهم توطئه در دوران حاکمیت عدالت و توسعه با نشر محصولات متعدد در قالب فیلم و آثار مکتوب روبه رشد نهاده است و روز به روز فربه تر می گردد. پرسشی که مطرح می شود این است که در کنار دیگر مؤلفه های موفقیت حزب عدالت و توسعه آیا توهم توطئه توانسته نقش و کارکردی در جلب آرا مردم ، رقابت های حزبی ، حذف رقبا و اساسا کامیابی حزب عدالت و توسعه داشته باشد؟

فرضیه بنده این است که فعالیت های حزب عدالت و توسعه و آفرینش ادبیات موسوم به توهم توطئه در طی مدت حاکمیت عدالت و توسعه تا حد زیادی ذائقه و فرهنگ سیاسی مردم ترکیه را توطئه باورتر کرده است.

از زمانی که حزب عدالت و توسعه به قدرت رسیده است تا حدود زیادی آفرینش ادبیات توهم توطئه که در قالب متنوع فیلم، سریال وآثار نوشتاری نشر پیدا کرده اندیشه و ذائقه مردم ترکیه را کلا متوهم کرده است.دکتر دهقانی با اشاره به کتاب«حدس ها و ابطال ها» اثر کارل پوپر به نقل این جمله از زبان وی می پردازد که «توهم توطئه ادامه خرافه خدایان هومری و جنگ تروا است که برخلاف حس تاریخیگری ادامه دارد»

لازم به ذکر است«توهم توطئه» اساسا برمبنای یک چرخه ابطال ناپذیرست . به این معنا که اگر شما بخواهید توهم توطئه را نفی کنید خود شما متهم می شوید که یک قطعه از پازل توطئه هستید یا متهم می شوید به اینکه آدم ساده لوح و جاهلی هستید و آگاهی کافی از کنه وقایع  ندارید . لذا به گفته پوپر،توهم توطئه همواره در یک چرخه ابطال ناپذیراست که در هر دو حالت پذیرش یا رد، امکان خروج از آن وجود ندارد. اما پرسش اینجاست ،چرا مردم از این امر استقبال می کنند و دنبال آن می روند؟ یک علت روانی است. احمد اشرف و یرواند آبراهامیان از آن با نام «پارانویا» یاد می کنند؛ در این حالت، افراد برای راضی کردن خود متوسل به فرافکنی می شوند و علت یک رویداد را به موضوعی با فاعلی خیالی و یا غیر واقعی منصوب می کنند. یکی هم کم اطلاعی و کم حوصلگی است .مخاطبان توهم توطئه اغلب کسانی هستند که اطلاع کافی ندارند. افرادی هستند که زودباورتر هستند.توهم توطئه گاهی برای ایجاد انحراف در اذهان ایجاد می شود. مثلا اگر انتخابات حزبی پیش رو باشد، مروجان توهم توطئه روی مسایل حزبی متمرکز شده وبا ایجاد ذهنیت توهم توطئه مردم را به سمت اهداف خود هدایت می کنند. سنت تعقلی مردم را هم می توان به عنوان علت دیگر مورد توجه قرار داد،البته مطمح نظر بیشتر سنت شرقی و خاورمیانه ای است که اساسا سنت تفکر اشراقی و شهودی دارند. برخلاف غرب که عموما واجد یک سنت تعقل فرآیندی و نتیجه گراست. در تفکر مشرق زمین پای شهود همواره در میان است .سنت عقلی مداوم و پایدار در تفکر شرقی  ما کمتر دیده می شود، لذا بستر برای توهم توطئه کاملا فراهم است. علت یابی وتفحص درکنه قضایا را ما کمتر در نزد عموم می بینیم.

اما در مورد توهم توطئه در فرهنگ سیاسی ترکیه «شریف ماردین»محقق و دین پژوه معروف ترکیه جمله خیلی  مشهوری دارد، او می گوید: «نظریه توطئه ،فلسفۀ تاریخ ترکیه معاصراست و براساس این فلسفه تمام اتفاقاتی که در تاریخ معاصر ترکیه رخ داده از تنظیمات گرفته تا انقلاب ترکان جوان و به قدرت رسیدن آتاتورک پیامد دسیسه چینی های غربی ها و خارجی ها ست . «شریف ماردین »ادامه می دهد: اگر ترکها به اندازه ایرانی ها و اعراب توطئه باور نباشند کمتر از آنها نیستند».از آغاز تأسیس جمهوری ترکیه به تدریج چهار ضلع توهم توطئه شکل گرفته است که ترکها در همه آثار و محصولات فرهنگی اشان اعم از محصولات نوشتاری ، محصولات دیداری وشنیداریشان این چهار ضلع، قابل ردگیری و شناسایی است.ضلع نخست غرب مسیحی  ،ضلع دوم یهود ـ صهیونیسم ، ضلع سوم فراماسونری و سرانجام ضلع چهارم ارامنه  ـ کردی.  در ادامه دکتر دهقانی برای درک بهتر اضلاع چهارگانه توهم توطئه در ادبیات سیاسی ترکیه کتابهای متعددی به زبانهای ترکی استانبولی و انگلیسی معرفی کرد. از نگاه دکتر دهقانی دواثر برجسته  که بر ترکیه و حتی بر اذهان رهبران حزب عدالت و توسعه مؤثر بوده  و وزارت خارجه امریکا هم به آن واکنش نشان داده کتاب «طوفان فلز»است که سال2004 منتشر شد . وقتی این کتاب منتشر شد «بی بی سی» یک نظرسنجی از مردم ترکیه به عمل آورد  که قریب  83% مردم ترکیه تفکر ضد امریکایی داشتند، بلافاصله وزارت خارجه امریکا هم توسط سفیرش هلمن واکنش شدیدی نشان داد و کتاب مزبور را مخرب برای روابط ترکیه و امریکا دانست.جالبتر آنکه کتاب طوفان فلز به چاپ183 رسید.اما کتاب دیگری که بر اساس آن فیلم هم ساخته شده است «دره گرگها؛ عراق»است این کتاب بر می گردد به یک  داستان واقعی . در داستان «دره گرگها» که فیلم سینمایی هم بر این اساس  ساخته شده و  یکی از پرفروش ترین و پربینده ترین فیلمهای سینمایی تاریخ ترکیه شده است.

در ادامه اگر بخواهیم علل فربگی ادبیات توهم توطئه و خلق آثار متعدد را در دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه را برشمریم می توانیم به این مؤلفه ها اشاره کنیم: الف. ساخت توده ای جامعه، ب. کابوس تجزیه و نابودی جمهوری ترکیه،ج. درک بین نسلی، به این معنا که توهم توطئه از طریق تاریخ و حافظه جمعی به نسل های بعد منتقل می شود و شخصیت کاریزماتیک اردوغان که توانسته باورمندان بسیاری را گرد خود جمع کند.

 چنین ادبیات فربه ای می تواند در ابعاد مختلف مانند امنیت، بسیج مردم و حفظ همبستگی، پیشبرد اصلاحات مورد نظر حزب عدالت و توسعه و کنار زدن مخالفان حزبی به کاربرده شود.

در پایان، دکتر حاجی مینه بعد از پرسش و پاسخ حاضرین، جمع بندی مختصری از مطالب ارائه شده را مطرح کرد و افزود در بحث از توهم توطئه در ترکیه،  سه فاکتور عمده، تاریخ شکل گیری ترکیه و بدبینی ایجاد شده نسبت به نیروهای خارجی، روند دولت- ملت سازی در ترکیه نوین بر اساس شعار یک ملت یک دولت و  انکار هویت های دیگر در داخل،  و نقش ارتش و نظامیان این کشور در امنیتی کردن فضای کشور برای حفظ موقعیت خود را باید مد نظر داشته باشیم. شرایطی که روی هم رفته به فربه شدن توهم توطئه در ترکیه کمک زیادی کرده است.

گزارش: سحر تقی پور، دبیر گروه ترکیه شناسی- درسا بخشندگی، عضو گروه ترکیه شناسی