بررسی بحران اوکراین

روز چهارشنبه 20 فروردین ماه 1393، در ادامه مجموعه جلسات کارگاه زبان انگلیسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه در سال تحصیلی 1393- 1392، هشتمین جلسه از مجموعه این جلسات با موضوع "بررسی بحران اوکراین" برگزار شد. در این جلسه که با مدیریت دکتر سجاد عابدی پژوهشگر مهمان پژوهشکده تشکیل گردید، آقای روزبه حاتمی نکات خود را در خصوص موضوع نشست به زبان انگلیسی در حضور اعضای کارگاه ارائه کرد.

در ابتدای جلسه، آقای حاتمی به امتناع ویکتور یانوکوویچ از امضای موافقتنامه تجاری با اتحادیه اروپا که موجب بروز تظاهراتی در کیف بر علیه وی شده بود، اشاره کرد. وی اظهار داشت که تظاهر کنندگان خواستار امضای موافقتنامه و برگزاری انتخابات زودهنگام بودند، اما یانوکوویچ که از حمایت مسکو و قول ولادیمیر پوتین برای یک وام 15 میلیارد دلاری (در مقابل 4میلیارد تعهد شده توسط اتحادیه اروپا) برخوردار بود با سرکوب معترضان موجب وخامت اوضاع شد. در پی کشته شدن تعدادی از تظاهرکنندگان و گسترش ناآرامی ها، پارلمان اوکراین تصمیم گرفت که دولت یانوکوویچ را که پیش از این نیز متهم به فساد اداری گسترده بود برکنار کند. در پی این تصمیم رییس جمهور پایتخت را ترک کرد و پس از شبه جزیره کریمه به روسیه پناه برد. علاوه بر مشکلات مالی که جرقه ای بر مجموع نارضایتی ها در اوکراین بود دوپاره بودن این کشور هم به عنوان یکی از نقاط ضعف مهم باعث تشدید تنش ها شد. استان های شرقی اوکراین دارای کارخانه های صنعتی (به ویژه فولاد و صنایع فلزی) متعددی است که محصولات خود را اغلب به روسیه صادر می کنند و از نظر اقتصادی به همسایه شرقی وابسته هستند. ساکنین این استان ها می دانند که در صورت پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا کارخانجات این کشور در برابر رقبای غربی و بین المللی رقابت پذیری خود را از دست می دهند. از نظر فرهنگی و زبانی نیز مردم شرق اوکراین بیشتر روس تبار هستند و درصد قابل توجهی از آن ها به زبان روسی صحبت می کنند. در مقابل، استان های غرب اوکراین از نظر اقتصادی به کشاورزی متکی بوده و بخشی از محصولات کشاورزی اروپا از جمله گندم را تامین می کنند. زبان مردم این استان ها بیشتر اوکراینی است و از نظر فرهنگی پیوندهای نزدیکی با کشورهای اروپایی دارند.

در ادامه وی افزود، شبه جزیره کریمه که در چند هفته گذشته در صدر اخبار جهان قرار داشته، منطقه ای است در جنوب شرقی اوکراین که از زمان اتحاد شوروی پذیرای ناوگان دریای سیاه روسیه بوده است. طبق یک قرار داد بلند مدت بین مسکو و کیف، بنادر و بخش هایی از این شبه جزیره تا سال 2042 در اجاره روسیه خواهد بود. این شبه جزیره مهم ترین راه دستیابی روسیه به دریای سیاه و دریای مدیترانه است.بندر سواستوپل در این شبه جزیره پایگاه اصلی این نیروها بوده و چندین هزار نفراز تفنگداران دریایی به علاوه ده ها ناوشکن نیروی دریایی روسیه در این بندر مستقر هستند. علاوه بر اهمیت نظامی، کریمه ایستگاهی است که روسیه می تواند بخشی از گاز خود را از آن طریق به اروپا صادر کند. پس از شروع بحران در اوکراین، مسکو تصمیم گرفت برای حفظ این منطقه از خطرات احتمالی و البته به رخ کشیدن توان نظامی خود آن را تسخیر و به خاک خود ملحق کند. پیش از این بحران نیز روسیه دو کشور اوکراین و روسیه سفید را به عنوان منطقه حائل بین خود و ناتو می شناخت و بر ادامه نفوذ خود در این دو منطقه تاکید داست. به همین دلیل و به منظور به رسمیت شناختن نفوذ روسیه در اوکراین، آمریکا طی سال های 2005 تا 2010 پنج بار به صورت پی در پی درخواست عضویت اوکراین در ناتو را رد کرده بود. گسترش ناتو به شرق یکی از مهم ترین عواملی بود که باعث شد روسیه احساس خطر کند. در چند سال گذشته با پیوستن کشورهایی که پیشتر در اردوگاه بلوک شرق دسته بندی می شدند مسکو خطر را نزدیکتر از همیشه دیده و بارها به واشنگتن در این باره هشدار داده بود. در پی انقلاب نارنجی در اوکراین و انقلاب گل رز در گرجستان،  روسیه رویکرد خصمانه ای نسبت به این دو همسایه خود اتخاذ کرد و با حمله به گرجستان در سال 2008 و قطع صادرات گاز به اوکراین در سال 2009 اراده خود برای جلوگیری از پیوستن این دو کشور به بلوک غرب را به نمایش گذاشت.

وی خاطر نشان کرد، روسیه با دارا بودن بزرگترین منابع گاز طبیعی جهان یکی از مهم ترین تامین کنندگان گاز اروپاست اما در پی بحران صادرات گاز به اوکراین در سال 2009، اتحادیه اروپا تصمیم گرفت که وابستگی خود به گاز روسیه را از نزدیک به 50 درصد به حدود 28 درصد در سال 2014 برساند. بحران اخیر در اوکراین سران اتحادیه اروپا را در جستجو برای تامین انرژی از منابع دیگر مصمم تر و وابستگی این کشورها به گاز روسیه را در آینده کمتر خواهد کرد. این تصمیم برای کرملین که بخش اعظمی از درآمد خود را از صادرات انرژی تامین می کند و در حال حاضر بیش از 300 میلیارد دلار کسر بودجه فدرال دارد، خبر ناگواری است.

در ادامه آقای حاتمی اشاره کرد که ایالات متحده در تمام سال های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سعی داشت تا به بازسازی روابط خود با روسیه بپردازد. این رویکرد از حمایت آمریکا از خلع سلاح هسته ای جمهوری های تازه استقلال یافته آغاز شد و در سال های اخیر به تصمیم برای تجدید نظر کلی در همه سطوح رسید که به طور نمادین در جلسه ای بین وزرای خارجه دو طرف، خانم کلینتون و آقای لاورف، مطرح و علنی شد. جهان بینی های متفاوت دو طرف و ترس دائمی مسکو از رخنه انقلاب های رنگی به داخل مرزها، بازگشت دوباره پوتین به پست ریاست جمهوی، افزایش درآمدهای روسیه از محل صادرات انرژی و در پی آن افزایش قدرت نظامی مسکو، تصمیم برای بازیابی اقتدار از دست رفته و بازسازی وجهه روسیه پس از فروپاشی اتحاد شوروی و بالاخره پابرجا  بودن بینش توطئه پندارانه حاکم بر کا.گ.ب در میان سران کرملین موجب شد که رییس جمهور روسیه در قدم اول برای مواجهه با این بحران از گزینه نظامی استفاده کند.

این پژوهشگر مسائل منطقه ای در پایان مطرح کرد، از دهه 1980 به این سو مرزهای بین المللی بر اثر لشکر کشی نظامی تغییر نکرده بود و تصمیم روسیه برای تسخیر کریمه و الحاق آن به خاک خود واکنش جامعه جهانی را در پی داشت و آمریکا و اتحادیه اروپا درصدد برآمدند تا تحریم هایی را برعلیه روسیه وضع کنند. حرکت مهره نظامی کرملین در شطرنج روابط بین الملل باعث شد که اتحادیه اروپا با نادیده گرفتن بحران شنود مکالمات سران خود توسط اژانس امنیت ملی ایالات متحده، همچنان خود را نیازمند حمایت برادر بزرگتر بداند و پیوندهای فراآتلانتیکی که در سال های اخیر کمرنگ تر شده بودند مجددا مستحکم گردند. واشنگتن حمایت خود از گسترش ناتو در شرق اروپا را افزایش می دهد و پروازهای مراقبتی این اتحادیه نظامی در جوار مرزهای فدراسیون روسیه بیشتر خواهد شد. در پی واکنش های بین المللی و احتمال افزایش تنش در خاک اوکراین ولادیمیر پوتین طی تماسی تلفنی با باراک اوباما در اول آوریل بر یافتن راه حل دیپلماتیک برای حل بحران اوکراین تاکید کرد.

در ادامه جلسه با پرسش و پاسخ حاضرین پایان یافت.

گزارش: دکتر سجاد عابدی پژوهشگر مهمان و دبیر کارگاه زبان انگلیسی پژوهشکده.