بحران اوکراین و نقش ایران در امنیت انرژی اروپا

پس از بحران اوکراین و افزایش تنش بین روسیه با امریکا و اتحادیه اروپا نگرانی در مورد امنیت عرضه انرژی اروپا با توجه به وابستگی اروپا به واردات گاز از روسیه به شدت افزایش یافته و متنوع سازی مبادی عرضه گاز به اروپا در اولویت استراتژی انرژی و سیاست خارجی اتحادیه اروپا قرار گرفته است. در چنین شرایطی ایران با دارا بودن دومین ذخایر انرژی جهان می تواند بهترین گزینه برای تامین امنیت انرژی اروپا در میان مدت و بلند مدت باشد.

 طی یک همه پرسی کریمه از اوکراین جدا شد و به روسیه پیوست. اتحادیه اروپا اعلام کرده که این همه پرسی را غیر قانونی می داند و اقدامات تنبیهی مثل تحریم های اقتصادی را بر علیه روسیه اعمال خواهد کرد و در اولین گام تعدادی از مقامات روسی را تحریم کرد. روسیه نیز چندی پیش تهدید کرده بود که در صورتی که اوکراین بدهی گازی خود را پرداخت نکند، امکان قطع گاز وجود دارد. اوکراین بیش از یک میلیارد و ٨٠٠ میلیون دلار صورتحساب پرداخت نشده دارد.

بر اساس آمار اداره اطلاعات انرژی امریکا کشورهای عضو اتحادیه اروپا به اضافه ترکیه، نروژ، سوئیس و کشورهای غیر اروپایی حوزه بالکان در سال ٢٠١٣ میلادی ١٨ تریلیون و ٧٠٠ میلیارد فوت مکعب گاز مصرف کرده اند. همچنين ١٦ درصد از گاز مصرفی اروپا از مسیر اوکراین می گذرد. تعدادی از کشورهای اروپای شرقی مثل بلغارستان حتی تا 100 درصد به گاز روسیه وابسته اند. تهدید به قطع شدن عرضه گاز روسیه به اتحادیه اروپا برای کشورهای قاره سبز بحران بزرگی خواهد بود. حتی تهدید به توقف عرضه گاز نیز باعث افزایش قابل توجه قیمت گاز در اروپا شده است.

بحران اوکراین و پتانسیل توقف عرضه گاز روسیه به به بازار اروپا در شرایطی اتفاق می افتد که عرضه و تقاضای LNG  در بازارهای جهانی به سختی در حالت توازن قرار دارد. چین محموله های LNG بیشتری را وارد می کند و میزان عرضه گاز از الجزایر و لیبی به ارو پا کاهش یافته است. اما پس از زمستانی نسبتا معتدل در اروپا میزان ذخیره سازی گازی به اروپا در شرایط مطلوبی قرار دارد. در سال 2013 روسیه 86.1 میلیارد متر مکعب گاز از طریق اوکراین به 15 کشور اروپایی صادر کرده است. ایتالیا بزرگترین دریافت کننده گاز روسیه بوده است و 25.3 میلیارد متر مکعب معادل تقریبا 30 درصد گاز وارداتی را به خود اختصاص داده است. ترکیه 13میلیارد متر مکعب و آلمان 11.7 میلیارد متر مکعب در سال گذشته از روسیه گاز وارد کرده اند. البته ترکیه و ایتالیا هر دو گزینه های دیگری برای واردات گاز هم به صورت LNG و هم از طریق خط لوله دارند اما کشورهای اروپای شرقی در صورت توقف صادرات شرایط سخت تری دارند.ایتالیا می تواند از طریق خط لوله ترانزیت گاز در شمال شرق اروپا و یا افزایش واردات گاز از الجزایر و یا محموله های LNG کمبود خود را جبران کند. بخش شرقی ترکیه نیز در صورت توقف عرضه گاز از روسیه از طریق اوکراین با کمبود گاز مواجه می شود اما ترکیه می تواند میزان واردات گاز از ایران را افزایش دهد.

گزینه دیگر واردات LNG است و قطر بیشترین ظرفیت را برای صادرات LNG دارد اما قطر نیز  برای LNG خود تعهداتی در قالب قراردادهای بلند مدت دارد. این کشور در سال گذشته بیشتر محموله های خود را روانه بازار آسیا کرده است به طوری که مثلا از اواخر سال گذشته پایانه ثاوت هوک انگلیس هیچ محموله ای از LNG قطر دریافت نکرده است. ظرفیت فعلی تولید LNG قطر 77 میلیون تن در سال است و مشتریان جدی نیز دارد. بعد از فاجعه هسته ای فوکوشیما ژاپن 48 نیروگاه هسته ای خود را تعطیل کرد و به شدت به واردات LNG به ویژه از قطر وابسته شد به طوری که در ماه گذشته شرکت توهوکو ژاپن با وجود تمام تلاشی که این کشور برای متنوع سازی منابع عرضه گاز انجام  داده یک قرار داد 15 ساله برای واردات بیشتر LNG از قطر از سال 2016 منعقد کرد. چینی ها نیز به خاطر موضوعات مربوط به آلودگی هوا سال گذشته تعدادی از نیروگاه های زغال سنگ سوز خود را تعطیل کردند. در دسامبر سال گذشته با واردات 2.43 میلیون تن LNG  معادل 35 درصد LNG بیشتری نسبت به همین دوره در سال قبل وارد کردند. چینی ها واردات LNG از قطر را سال 2013 زمانی که دو پایانه LNG آن ها به بهره برداری رسید، آغاز کردند.در ماه دسامبر سال 2013 شرکت چینی پتروچاینا به دنبال 8 محموله LNG  در بازار تک محموله بود.قطر به امارات و کویت نیز گاز و LNGصادر می کند.

 ایران مطابق با گزارش برتیش پترولیوم با دارا بودن 33.6 تريليون متر مكعب گاز و 157 ميليارد بشكه نفت درجا از نظر مجموع ذخاير هیدروکربوری، دارنده مقام نخست جهان است.  متنوع سازی مبادی عرضه گاز و کاهش وابستگی به واردات گاز از روسیه سال ها است که در اولویت استراتژی انرژی اتحادیه اروپا قرار دارد، اما به علت محدودیت منابع جایگزین عرضه و نادیده گرفتن ایران به عنوان جایگزین مناسب برای عرضه گاز به اروپا به دلائل سیاسی و فشار امریکا نتوانستند موفقیت چندانی به دست آورند.

 ایران با ذخایر گازی قابل توجه می تواند از طریق خط لوله و LNG به اروپا گاز صادر کند و به عنوان بخشی از راه حل اروپا برای متنوع سازی مبادی عرضه گاز باشد. ترکیه می تواند نقش کشور ترانزیت کننده را داشته باشد و در عین حال بخشی از تقاضای انرژی خود را تامین کند.

از سوی دیگر این موضوع در شرایط فعلی که ایران در حال مذاکره با 1+5 بر سر برنامه هسته ای  است می تواند قدرت چانه زنی طرف ایرانی را افزایش دهد و به یک فرصت تاثیرگذار تبدیل گردد. در واقع در شرایط فعلی به نظر می رسد دیپلماسی انرژی می تواند نقش بی بدیلی را بازی کند.

هرچند ادوارد چو، محقق مرکز تحقیقات راهبردی و بین‌المللی آمریکا بر این باور است که اتحادیه اروپا پیش از آن که جرأت کند مسیرهای عرضه گاز را متنوع کند، مجبور است حداقل ده‌ها و حتی صدها میلیارد دلار را صرف توسعه تأسیسات زیربنایی مربوطه مانند ساخت خطوط لوله جدید گازرسانی و پایانه های ال ان جی کند. با این وجود ایران بهترین گزینه کاهش وابستگی به گاز روسیه در میان مدت است.