بررسی تطبیقی سیاست منطقه ای ایران و ترکیه در قبال تحولات خاورمیانه تکیه بر مبانی تئوریک

نشست 7 دی گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان «بررسی تطبیقی سیاست منطقه ای ایران و ترکیه در قبال تحولات خاورمیانه تکیه بر مبانی تئوریک» با حضور دکتر اسدالله اطهری مدیر گروه ترکیه شناسی، پژوهشگران ارشد و مهمان پژوهشکده و همچنین برخی کارشناسان مسائل خاورمیانه و اعضای گروه ترکیه شناسی برگزار شد.
این جلسه که با مدیریت دکتر اطهری برگزار شد، حاضرین در جلسه به بحث و تبادل نظر در خصوص موضوع نشست پرداختند. ابتدا دکتر رحمت حاجی مینه پژوهشگر مهمان پژوهشکده اظهار داشت چارچوب نظری تحقیق یکی از شاخص های عمده پژوهش های علمی و آکادمیک است که انتخاب و گزینش تئوری مناسب کمک زیادی به پیشبرد کارهای آکادمیک خواهد کرد. هرچند، پدیده ها را می توان از منظر تئوری های مختلف  آزمود ولی  در انتخاب چارچوب نظری باید به قابلیت نظریه ها برای پرداختن به ابعاد مورد نظر توجه کرد تا بتوان به نتایج مطلوبی دست یافت. در حوزه روابط بین الملل با توجه به تغییرات و تحولات شکل گرفته در عرصه سیاست بین الملل، حوزه نظری نیز بر اساس پارادایم کوهنی دچار تحول شده است به گونه ای که ما شاهد ظهور، افول و سنتز تئوری ها در این حوزه هستیم. البته امروزه با توجه به ابعاد چندگانه پدیده های سیاسی بیشتر از رویکردی میان رشته ای کمک گرفته می شود.  
این پژوهشگر مهمان در خصوص سیاست خارجی تطبیقی ایران و ترکیه در منطقه خاورمیانه نیز گفت؛ هرچند می توان آن را از منظر نظریه های عمده روابط بین الملل؛ لیبرالیسم، واقع گرایی و سازه انگاری تحلیل کرد ولی نکته مهم آنست که کدام نظریه، الگوهای رفتاری این دوکشور را در قبال تحولات عربی بهتر تبیین و آنالیز می کند. تحولات خاورمیانه که از سال 2011 در تونس تحت عنوان بهار عربی اغاز شد و هنوز هم منطقه شمال افریقا و خاورمیانه عربی متاثر از آنست، فضایی را برای بازیگران منطقه ای ازجمله ایران و ترکیه فراهم کرد تا با استفاده از خلاء ایجاد شده در نبود اقتدار داخلی کشورهای عربی، الگوهای نظام سیاسی مطلوب خود را ترویج دهند. سیاستی که می توان آن را در چارچوب هژمونی منطقه ای ارزیابی کرد، از این رو برای تبیین تطبیقی سیاست های ایران و ترکیه در قبال تحولات خاورمیانه باید از نظریه هایی بهره گرفت که بحث هژمونی منطقه ای را مد نظر قرار داده است. در این راستا از آنجا که در دستیابی به هژمونی منطقه ای در کشورهای مختلف تونس، مصر، لیبی، سوریه و ... بیشتر بر عناصر نرم ابزاری از جمله هنجارها، ارزش ها و هویت تاکید شده است باید چارچوب نظری را بکار گرفت که علاوه بر ابعاد سخت قدرت، ابعاد نرم آن را نیز شامل شود . از طرف دیگر به دلیل تفاوت در سیاست ها با توجه به تعدد کشورها بهتر است از نگاهی میان رشته ای بهره گرفت.
دکتر حاجی مینه در ادامه با اشاره به پیچدگی سیاست در منطقه خاورمیانه گفت سیاست خارجی ایران و ترکیه نمی تواند تک علتی باشد از طرف دیگر نگاهی تطبیقی بین سیاست خارجی  دو کشور را می توان در چارچوب نظریه هایی بررسی کرد که  هم بحث هنجاری و هم واقعیات و ساختار منطقه ای را پوشش دهند. در این راستا شاید لازم باشد که بین دو گروه نظریه های جریان اصلی خرد گرا و نظریه های واکنشی پیوند برقرار کرد. البته نظریه سازه انگاری به نظر من بنا به اهمیتی که برای ارزش ها، هنجارها و هویت قایل است و همچنین رابطه بین ساختار و کارگزار را نیز به شیوه ای تعاملی نگاه می کند از قابلیت زیادی برای آنالیز کردن سیاست خارجی ایران و ترکیه در قبال تحولات خاورمیانه برخوردار است به گونه ای که هم بعد مادی و غیر مادی و هم سطح خرد و کلان را در روندی پویا و غیر ایستا مورد توجه قرار می دهد.
در ادامه بحث، دکتر سید جواد صالحی پژوهشگر ارشد پژوهشکده افزود: به عقیده من این موضوع را نمی توان تنها در قالب یک تئوری مطرح کرد. چندی پیش مقاله ای ارائه کردم که در آن زمان چندین الگو مطرح بود، یکی بحث سکولاریسم بود به عنوان تجربه ای که از انقلاب مشروطیت ترکیه و ایران و مصر مطرح شده، منتهی با موج اسلامگرایی به نوعی به حاشیه رانده شده بود،دوم الگوی سلفی بود که عربستان داعیه دار آن است  سوم الگوی انقلاب اسلامی بود با یک ماهیت شیعی که با اندیشه اسلام سیاسی در سال 1979 مطرح شده بود و چهارم مدل حزب عدالت و توسعه بود که که در منطقه و نظام بین الملل و در نظرسنجی ها و افکار عمومی منطقه و جهان توانسته بود طرفدارانی را کسب کند.
اگر بخواهيم  این موضوع را تنها به يك نظريه متصل کنيم مطمئنا جواب نخواهد داد مثلا اندیشه داوود اوغلو در بحث صفر کردن مشکلات با همسایگان ، محور آن بر روی هنجارها و ارزشها قرار دارد، منتهی این بحث ارزشها و هنجارها انتخاب طبیعی ترکیه نیست انتخاب یک نوع بازی است. اندیشه شکست خورده آتلانتیک گرایی که تحت فشار غرب و عملکرد نظامیها و کمالیستها با سرخوردگی مواجه شده بود، اما این اندیشه ترک گرایی و نوعثمانی گرایی و یا صفر کردن مشکلات اگر در یک محدوده زمانی مطرح می شود و یک بازخورد دارد که اخوان مراکش تا مصر و تونس از آن حمایت می کنند و یا سفرهای اردوغان به مصر را داریم و بدنه اجتماعی دنیای عرب بنا بر نظرسنجی ها در آن زمان بهترین مدل را ترکیه می دانست. به هر حال این بازی هنجاری را اگر از منظر ساختار گرایی ببینیم یک رشته  مولفه ها را در کنار خود دارد اما طبیعتا همین اندیشه هنجاری با یک سری واقعیت های ژئوپولتیک مواجه است که در حقیقت برای آن چالش است مثلا ترکیه یک کشور آتلانتیک گرا است ولی در حوزه عراق در مقابل امریکا بازی می کند،تلاش ها برای تضعیف نوری مالکی عملا ضد غرب است. اقداماتی که در مقابل ایران انجام می دهد یک دیدگاه ژئوپولتیک محور است، تقابلش در مقابل سوریه با کشورهای اروپایی و آمریکا عمدتا ژئوپولتیک محور است.
آقای رامتین رضایی از اعضای گروه ترکیه شناسی در ادامه صحبت ها  در این زمینه گفت: به عقیده بنده درمسائل کشورهای حوزه خاورمیانه آن ها را نمی توان در چارچوب نظریه هایی که روابط بین الملل مطرح می کند قرار بدهیم، زیرا عمدتا غربی هستند. مثلا واقع گرایی مطرح شد که دولت  محوری اساس آن است اما در خاورمیانه اساسا پدیده ای به نام دولت - ملت در شکل غربی آن نداریم ، بر اساس نظریه لیبرالی اگر بخواهیم مطرح کنیم ما اصلا اقتصاد سرمایه داری درمنطقه نداریم، بحث سازه انگاری مطرح شد که در بحث سازه انگاری چیزی که بسیار مهم است بحث هنجارهای مشترک است ،یعنی این دولت های منسجم یکسری هنجارهایی تولید می کنند و یک سری مفاهیم را از این هنجارهای مشترک برساخته می نمایند مانند آشوب زدگی و هرج و مرج و نظام بین الملل، به نظرم در دولت های خاورمیانه هنجارهای مشترک وجود ندارد، اما در چارچوب نظریه های جهانی شدن ما شاید بهتر بتوانیم سیاست خارجی ایران و ترکیه را بررسی کنیم بازیگران اصلی در خاورمیانه و بازیگرانی که اکنون در بحران های  خاورمیانه نقش دارند بازیگرانی هستند که ما به آن ها بازیگران فروملی می گوئیم، نه دولت ها. مثلا آنچه در سوریه می گذرد یک جنگ هویتی بین یکسری بازیگران فرو ملی است.
آقای محمد علی مهتدی پژوهشگر ارشد پژوهشکده نیز در زمینه شرایط کنونی در سوریه و موضع ایران و ترکیه گفت: به نظر من بحران کنونی در سوریه صد در صد خارجی است، اکنون بیشتر گروه ها و افرادی که در حال مبارزه با رژیم هستند خارجی هستند و شاید ده درصدشان از خود سوریه باشند. بشار اسد می تواند مدعی شود که با یک جنگ خارجی مواجه است چون به جای ارتش آزاد سوریه اکنون داعش(دولت اسلامی عراق- شام) که از القاعده هستند، جبهة النصره و جبهه اسلامی که عربستان تشکیل داده و شامل هفت گروه می باشند در حال مبارزه با رژیم اند و در این گروه ها که از القاعده هستند حتی اروپاییان هم وجود دارد مثلا 300 نفر انگلیسی هستند. بشار اسد می تواند بگوید دنیا که قصد مبارزه با تروریسم را دارد اکنون بجای برگزاری ژنو2 بیاید و در کنار ما با القاعده بجنگد. از نگاه ایران آنچه در سوریه رخ می دهد برنامه ریزی بوده از خارج برای حذف محور مقاومت، در واقع  می خواستند با سقوط رژیم سوریه حلقه اتصال این محور را قطع کنند،  ترکیه  هم بهار عربی را به این شکل می دید که باید اخوانی ها روی کار بیایند ، در مصر و تونس اخوانی ها روی کار آمدند در سوریه هم می خواستند همین شود  و حتی انتظار داشتند رژیم اسد طی دو یا سه ماه سرنگون شود که اکنون می بینیم نزدیک به سه سال است که اين جنگ ادامه دارد از این رو اکنون قطر و ترکیه سیاست های خود را تا حدودی عوض کرده اند فقط عربستان است که هزینه های بسیاری در این جنگ می کند و می گوید تا پایان این جنگ ادامه خواهد داد.
آقای مهتدی در مورد تحولات اخیر در ترکیه وموج استعفاها و بازداشت ها به دليل فساد مالي گفت: این حوادث در ترکیه بسیار مهم هستند و به نقطه عطف تبدیل خواهند شد این ها محدود به چند پرونده فساد مالی و رشوه نیست بلكه ترکیه در برابر تغییرات بسیار عمیقی قرار گرفته که بر سیاست خارجی اش قطعا تاثیر خواهد گذاشت.
 پس از طرح نظرات گوناگون از سوی حاضران در جلسه، دکتر اطهری با بیان آنکه موضوع مطرح شده در این جلسه احتیاج به بحث و بررسی بیشتری دارد و همانطور که ملاحظه شد هر یک از اساتید و دانشجویان از زاویه ای متفاوت به موضوع نگاه کردند از این رو جلسه دیگری نیز به این بحث اختصاص داده خواهد شد.
در پایان این نشست با پرسش و پاسخ حاضرین پایان یافت.
 
گزارش: سحر تقی پور، دبیر گروه ترکیه شناسی – الهام السادات پاس، عضو گروه ترکیه شناسی پژوهشکده.