بررسی ابعاد سیاسی روابط عراق و ترکیه

نشست شنبه نهم آذرماه 1392 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با حضور آقای یاسین مجید، مشاور مطبوعاتی نخست وزیر عراق و عضو کمیته خارجی پارلمان عراق و با موضوع "بررسی ابعاد سیاسی روابط عراق و ترکیه" برگزار شد. در این نشست که مدیریت آن برعهده آقای محمدعلی مهتدی از پژوهشگران ارشد پژوهشکده بود، دکتر اسدالله اطهری مدیر گروه ترکیه شناسی، تعدادی از پژوهشگران ارشد و مهمان پژوهشکده و اعضای گروه حضور داشتند.

در ابتدای نشست آقای مهتدی پس از معرفی آقای یاسین مجید و سابقه فعالیت های سیاسی وی در عراق، مقدمه ای کوتاه در زمینه موضوع نشست مطرح کرد، سپس آقای مجید به ارائه بحث خود پرداخت و گفت: رابطه عراق و ترکیه را در سه مرحله می توان بررسی کرد، مرحله اول قبل از سال 2003 و سقوط صدام حسین است، مرحله دوم 2003 تا 2011 و خروج نیروهای امریکایی از عراق است و مرحله سوم سال 2011 به بعد.

قبل از سال 2003 روابط ترکیه و عراق بسیار گسترده بود، بعد از سقوط صدام وضعیت تغییر کرد و عراق به دلیل فشارهای زیادی که از سوی کشورهای عربی از جمله اردن و عربستان سعودی وارد می شد برای آنکه منزوی نشود روابطش را با ترکیه گسترش داد. کشورهای عربی حاضر به پذیرش دولت جدید در عراق نبودند و با فرستادن نیروهای تکفیری و عملیات های انتحاری و انفجار بمب به عراق فشار می آوردند. در همین زمان ترکیه سعی در بهبود و گسترش روابط با همسایگانش را داشت و عراق هم که تحت فشار بود با ترکیه روابط خوبی را برقرار کرد و حتی عراق عملا تبدیل شد به دروازه ورود ترکیه به جهان عرب. روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان با شخصیتی کاریزماتیک به لحاظ تاریخی دارای اهمیت است، ما از ترکیه در این شرایط به عنوان کشوری مسلمان با حکومتی اسلامگرا و مرتبط با اخوان المسلمین استقبال کردیم.

 دو تحول در ترکیه یکی روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه و دیگری کنار هم قرار گرفتن اسلام و دموکراسی سبب شد موجی جدید از اسلام در میان کشورهای عربی بوجود بیاید. می دانید منطقه عرب سنی از اسلام عربستان خسته شده است. در حالیکه ترکیه هم عضو ناتو و هم مسلمان سنی است. ترکیه یک اسلام جدید در منطقه سنی ایجاد کرد و چه به لحاظ فرهنگی و سیاسی و چه اقتصادی در منطقه سعی کرد نفوذ پیدا کند. در آن دوره ما با ترکیه هفتاد توافقنامه در زمینه های مختلف امضاء کردیم. اما با خروج آمریکایی ها و آغاز بهار عربی بود که از سوی ترکیه احساس خطر کردیم و این را با سوریه و ایران هم مطرح کردیم. در آن زمان روابط ترکیه با سوریه بسیار گسترش یافته بود. لازم به ذکر است عراق هم در سال 2009 یک توافقنامه ای را برای همکاری های استراتژیک با ترکیه تنظیم کرده بود اما به دلیل مشکل آب که میان ترکیه و عراق است این توافقنامه در پارلمان متوقف شد.

آقای یاسین مجید در ادامه در زمینه تحولات در کشورهای عربی و اقدامات ترکیه گفت: قبل از تحولات خاورمیانه روابط ترکیه و لیبی بسیار خوب بود. در سال 2011 که میزان تجارت دو طرف به ده میلیارد دلار رسید، سی هزار ترک در لیبی مشغول کار بودند و حدود 200 شرکت ترک در آنجا فعالیت داشتند و حتی به توافق رسیده بودند این میزان سرمایه گذاری به 100 میلیارد دلار برسد. وقتی بحران در لیبی آغاز شد، ترکیه به دلیل ازدست دادن موقعیت تجاری خود مخالف حمله ناتو به لیبی بود اما بعدا در کنار ناتو قرار گرفت. ترکیه با حسنی مبارک در مصر هم همینطور رفتار کرد. با شروع بحران سوریه هم ترکیه در کنار مخالفین قرار گرفت. عراق هم در سال 2009 بود که روابطش با سوریه تیره شد زیرا تکفیری ها از طریق سوریه وارد عراق می شدند. ما سفیرمان را از سوریه فرا خواندیم و از سازمان ملل خواستیم یک کمیته تحقیق جهت بررسی دخالت سوریه در امور داخلی عراق تعیین کند. داوود اوغلو دو مرتبه برای میانجی گری به عراق آمد البته بیشتر از بشار اسد حمایت می کرد و ما کاملا متوجه بودیم.  باید گفت رفتارهای ترکیه کاملا نامتوازن و فرصت طلبانه بوده است.اکنون می بینیم که ترکیه کاملا مخالف بشار اسد است.

 در آوریل 2012 یعنی پنج ماه بعد از خروج نیروهای آمریکایی از عراق ما وارد مرحله جدیدی از روابط با ترکیه شدیم. ترکیه به آقای بارزانی نزدیک شد. زمانی که آقای اردوغان در صف مخالفان در لیبی، تونس، مصر و سوریه قرار گرفت این حرکت در جهت نئو عثمانیزم بود. ترکیه می خواست یک چتر جدید امنیتی – سیاسی ایجاد کند. لازم به ذکر است ترکیه طی هشت سال دستاوردهای چشمگیری در زمینه های گوناگون کسب کرد اما بعد از دخالت های آقای اردوغان و آقای داوود اوغلو در منطقه طی دو سال اخیر همه آن موفقیت ها از بین رفت در حال حاضر ترکیه با عربستان سعودی، عراق، ارمنستان، لبنان، مصر و سوریه مشکلاتی دارد فقط با قبرس و قطر مشکلی ندارد. از بین رفتن این دستاوردهای ترکیه در دو سال اخیر در تاریخ دیپلماسی جهانی ثبت شده است. مشکل ترکیه فقط در خارج نیست بلکه دولت آقای اردغان در داخل با کردها، علویان و احزاب چپ و لیبرال نیز مشکلات جدی دارد که به راحتی قابل حل نیست. وقتی ترکیه بجای حکومت مرکزی عراق وارد مذاکره با آقای بارزانی می شود این برای ما قابل قبول نیست. ما سر چهار موضوع در واقع با ترکیه اختلاف داریم؛ آب، نفت، تعامل با مؤلفه های داخلی عراق بجای حکومت مرکزی عراق و حمایت از طارق الهاشمی که همه می دانند در انفجارها در عراق دست داشته  و حکم اعدام او صادر شده اما ترکیه به او پناه داده است.

آقای یاسین مجید در ادامه گفت: آقای داوود اوغلو اخیرا بعد از سفر به بغداد و کربلا و نجف به ایران آمد. در عراق به ملاقات بزرگان شیعه رفت .وی از طریق این دیدارهای نمایشی تلاش کرد به علوی های ترکیه بگوید که با شیعیان مشکلی ندارد. با استقبال از بارزانی در دیاربکر هم می خواست پیام مشابهی به کردهای ترکیه بدهد. بعد از نشست ژنو که می توان گفت نقطه عطفی در نظام جهانی خواهد شد ترکیه درک کرده است که ایران به محور منطقه تبدیل خواهد شد و اروپا به سمت بازارهای ایران می آید از این رو در صدد بردن گوی سبقت است. به عقیده من باید میان ایران، عراق، سوریه و لبنان در خصوص سیاست های جدید ترکیه سیاستی مشترک اتخاذ شود.

پس از اتمام سخنرانی آقای یاسین مجید، در ادامه بحث آقای اردشیر پشنگ از اعضای گروه ترکیه شناسی به اظهار نظری کوتاه در خصوص روابط ترکیه و عراق پرداخت و گفت: ترکیه در سال های اخیر یک دیپلماسی فعال و بسیار منعطف در سیاست خارجی اش در پیش گرفته است به همین دلیل قابلیت تطبیق پذیری بیشتری با تحولات و حوادث مختلف در منطقه را داراست. وی افزود: به عقیده بنده سفر آقای داوود اوغلو بیشتر در جهت زمینه سازی برای تاثیر گذاری در انتخابات آتی پارلمان عراق است زیرا که برداشت مقامات ترک این است که تا زمانی که نوری مالکی نخست وزیر عراق است نمی توانند روابط نزدیک و دوستانه پیشین را یکبار دیگر با همسایه جنوبی شان برقرار سازند.

آقای دکتر رحمت حاجی مینه از پژوهشگران مهمان پژوهشکده نیز گفت: بعد از سقوط صدام ما شاهد یک تغییر اساسی و بنیادی در نظام سیاسی عراق هستیم دولتی روی کار آمد که شیعیان در اکثریت هستند و در عین حال کردها نیز در چارچوب قانون اساسی و نظام فدرالیسم از جایگاه ویژه ای برخوردار شدند. ترکیه بعد از روی کار آمدن دولت جدید عراق سعی کرد نفوذ خود را در آن افزایش دهد و دستاوردهای کردها را نادیده گیرد اما ساختار جدید دولت مرکزی عراق و نزدیکی آن به ایران چنین اجازه ای به ترکیه نداد، از این رو ترکیه در راستای گسترش دامنه نفوذ خود به شناسایی کردهای عراق که در دهه های پیشین تابو محسوب می شد روی آورد و از سیاست های سنتی خود نسبت به کردهای عراق فاصله گرفت. به گونه ای که ما امروز شاهد نزدیکی ترکیه و منطقه کردستان عراق هستیم. سیاستی که ترک ها از آن برای حفظ موازنه قدرت در سطح منطقه و همچنین اهرم فشاری بر دولت مرکزی عراق استفاده می کنند. وضعیتی که چشم انداز آن با توجه به تغییرات و جابجایی قدرت در سطح منطقه به متغییر های داخلی و منطقه ای در داخل دو کشور بستگی خواهد داشت.

در انتها نشست با پرسش های حاضرین پایان یافت.

گزارش: سحر تقی پور، دبیر گروه ترکیه شناسی پژوهشکده.