ایران و ترکیه و تحولات منطقه خاورمیانه

روز دوشنبه هجدهم شهریور ماه 1392 نشست مشترک دو گروه مطالعاتی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه؛ گروه ترکیه شناسی به مدیریت دکتر اسدالله اطهری و گروه کشمکش و همکاری در خاورمیانه به مدیریت دکتر حمید احمدی با حضور پژوهشگران ارشد و مهمان پژوهشکده،برخی کارشناسان مسائل خاورمیانه و اعضای گروه در پژوهشکده مطالعات خاورمیانه برگزار شد. در این نشست که مدیریت آن را دکتر احمدی بر عهده داشت آقای محمت شاهین استاد دانشگاه غازی آنکارا، آقای بایرام سینکایا استاد دانشگاه ییلدیریم بیازیت آنکارا و آقای عباس نوریان پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه در خصوص "روابط ایران و ترکیه و تحولات منطقه خاورمیانه" سخنرانی کردند.
 
بعد از بیان مقدمه کوتاهی توسط دکتر احمدی در زمینه موضوع نشست ابتدا آقای سینکایا به ارائه بحث خود در زمینه روابط ایران و ترکیه پرداخت. آقای سینکایا در این زمینه گفت: روابط ایران و ترکیه اخیرا کمی سرد شده و برخی افراد که از چشم اندازی تاریخی به این روابط می نگرند آن را به رقابت در دوره صفویان و عثمانی ها شبیه می کنند و حتی ادامه آن می دانند. اما به نظرم  ویژگی های ایران دوره صفوی  و ترکیه دوره عثمانی با ویژگی های ایران و ترکیه کنونی کاملا متفاوت است، در سالهای اخیر با توجه به سیاست پویای ایران و ترکیه تغییراتی در سیاست خارجی آن ها رخ داده، به ویژه در سال های اخیر سیاست خارجی ترکیه در خاورمیانه تغییراتی بنیادی نموده است، طرح سیاست تنش صفر با همسایگان توسط آقای داووداوغلو وزیر خارجه ترکیه بیش از آنکه یک استراتژی عملی باشد یک نیت و دیدگاه را نشان می دهد. تا آن زمان در سیاست خارجی ترکیه در منطقه خاورمیانه یک نگاه امنیتی وجود داشت اما همراه طرح این سیاست، استراتژی گفتگو و روابط دوجانبه مور توجه قرار گرفت و خواستار این شدند که مشکلات ترکیه با همسایگانش از طرق دیپلماتیک و مذاکره حل و فصل شود. این سیاست نتایج خوبی هم داشت و روابط ترکیه با همسایگانش گسترش یافت. 
 
بحث دیگر اقتصاد است که بخش گسترده ای از سیاست خاورمیانه ای ترکیه را شامل می شود. می دانید ترکیه دارای اقتصاد لیبرالی است و به همین جهت خواهان این بود که این سیاست در کشورهای همسایه اش نیز گسترش یابد چون بر این باور بود که با این روش هم روابط اقتصادی کشورها گسترش می یابد و هم ثبات در منطقه ایجاد می شود. ما در دوره های گذشته آموختیم که رقابت های منطقه ای را با روابط دو جانبه به هم نیامیزیم و اشتباه نگیریم. در این زمینه روابط ایران و ترکیه در واقع بخش بخش شده است. در سطح سیاسی هر چند روابط رو به کاهش دیده می شود اما به خوبی در حال جریان است، در روابط اقتصادی هم همه چیز به صورت مثبت پیش می رود، ما در زمینه مسائل منطقه گاهی به یک شکل فکر نمی کنیم اما هیچگاه این اختلاف دیدگاه مانعی برای روابط دو جانبه ما نبوده است.
 
آقای محمت شاهین در ادامه صحبت های آقای سینکایا گفت؛ همانطور که می دانید تحولات عمیقی بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سیاست خارجی ترکیه رخ داده است و این تغییر صرفا در قبال منطقه خاورمیانه نبوده بلکه در آفریقا، بالکان، ارمنستان، در مساله کردها نیز حزب عدالت و توسعه سیاست های جدیدی اتخاذ کرد. شاید بپرسید آیا نتیجه سیاست تنش صفر با همسایگان این است؟ من از جمله کسانی هستم که باور دارم این سیاست هنوز پایان نیافته و تنش صفر با همسایگان ادامه دارد. باید بگویم تنش صفر با همسایگان به معنای به صفر رسیدن مشکلات نیست، این یک بیان اراده و دیدگاه است. یعنی من از این پس با همسایگانم روابط خوبی برقرار خواهم کرد. فرضا شما سیاست جدیدی اتخاذ می نمائید و نامش را تنش صفر می گذارید اگر از طرف مقابل پاسخی دریافت نکنید ممکن است با مشکلاتی هم مواجه شوید اما این به معنای پایان گرفتن این سیاست نیست. 
 
وی در ادامه افزود؛ ترکیه پس از طرح این سیاست از آفریقا و خاورمیانه پاسخ های مناسبی دریافت کرد اما با وقوع تحولاتی که در کشورهای عربی رخ داد و برای همه غیر منتظره بود نه تنها ترکیه بلکه سایر کشورهای خاورمیانه و حتی آمریکا و اروپا را نیز تحت تاثیر قرار داد. برخی این تحولات را "بهار عربی" برخی "بیداری اسلامی" و حتی برخی "بیداری عربی" نامیدند اما من از این تحولات به عنوان آشوب و عصیان یاد می کنم که هنوز هم در جریان است. موضع ترکیه در قبال همه قیام ها در کشورهایی که دچار آشوب شدند یکی بود. در مصر، لیبی، تونس، یمن، بحرین و سوریه. شاید بگویید آنقدر که وارد مسائل سوریه شده وارد بحرین نشده است. بله همینطور است اما اگر بحرین هم مانند سوریه به ترکیه نزدیک و هم مرز بود ترکیه همینطور عمل می کرد. در خاورمیانه هر مشکلی باشد معتقدم اگر ترکیه و ایران در آن نباشند از آن نتیجه مثبتی بدست نخواهد آمد. کشورهایی مانند ترکیه که در مسیر رشد اقتصادی و سیاسی هستند در اطراف خود مایلند ثبات و آرامش باشد زیرا نبود ثبات سبب تاثیرات منفی بر روند توسعه در این کشورها خواهد شد. ترکیه نیز در سال های اخیر به دنبال ثبات در پیرامون خود می باشد.
 
در ادامه آقای نوریان در زمینه روابط ترکیه با همسایگانش گفت: به نظر من هم اکنون زمان رقابت های عثمانی و صفوی نیست و اصولا ایران و ترکیه حداقل در تحولات منطقه رقیب نیستند. حتی اگر آنگونه که  برخی دوستان و رقبای ما مدعی هستند ایران را پرچمدار شیعه در خاورمیانه و جهان اسلام بدانیم در میان اهل سنت، عربستان داعیه پرچمداری اهل سنت را دارد و ترکیه که تازه وارد بازی شده است با عربستان رقیب محسوب می شود نه ایران. در خاورمیانه ما در خط مقاومت حرکت می کنیم و ترکیه هم در برخی موارد با ما مواضعی همسو دارد اما میزان و شدت و حدت آن متفاوت می باشد. در سال های اخیر که با ترکیه دچار اختلاف نظرهایی شدیم به نظر می آید نتوانستیم از پتانسیل و سابقه تاریخی روابطمان در حل مشکلات بهره بگیریم. مثلا در مورد همسایگان از جمله در مورد عراق ما هیچگاه با آنکارا مشکلی نداشتیم. زمانی مشکل آغاز شد که ترکیه سعی کرد وارد بحث عراق شود و از طارق الهاشمی و سنی های تندرو که نتوانسته بودند حمایت سیاسی کشورهای منطقه به ویژه عربستان را جلب کنند حمایت کرد. این در حالی بود که حاکمیت جدید عراق هم هیچگاه با ترکیه مشکلی نداشت و هدفش نیروهای القاعده بودند که از مرزهای غربی عراق وارد می شدند یعنی از عربستان بعضا اردن و حتی سوریه. اما از زمانی که آنکارا از طارق الهاشمی وسنی های تندرو حمایت کرد تنش بین دولت عراق و ترکیه آغاز شد.البته ایران تلاش کرد این تنش را کاهش دهد.
 
 ما با ترکیه در مسئله مقابله با تهدیدات امنیتی مثل پ.ک.ک و گروه های تروریستی مستقر در اقلیم کردستان همسو هستیم، سالیان دراز بود ما به اقلیم کردستان نگاه مثبتی داشتیم و ترکیه تازه به این نگاه رسیده است. اما باید یادآور شوم دوستی ما با اقلیم کردستان عراق تا زمانی است که در قالب قانون اساسی عراق فعالیت کنند و تهدیدی برای همسایگان تلقی نشوند. اما در بحث سوریه که امروز با ترکیه در مورد آن دچار اختلاف نظر هستیم، ما به ترکیه حق می دهیم در مورد سوریه که مرزی طولانی با آن دارد حساس باشد اما بحث ما در مورد روش ها است. 
 
آیا آنکارا با این روش به دنبال ثبات در منطقه است؟ آیا این روش ها امنیت ایجاد کرده است؟ به خصوص عملکرد آنکارا در خصوص  عبور القاعده از مرزهایش  که قابل انکار نیست. زمانی که ترکیه با مخالفان آقای اسد ائتلاف کرد، بشار اسد هم بخشی از شمال سوریه را در اختیار کردها گذاشت و اکنون ترکیه  1200 کیلومتر با کردها (400کیلومتر با اقلیم کردستان عراق و800 کیلومتر با مناطق کردنشین شمال سوریه) مرز مشترک دارد. آیا ترکیه دغدغه ای از این موضوع ندارد؟ خصوصا در حالیکه در شمال سوریه احزاب نزدیک به پ.ک.ک حاکمیت دارند. ترکیه به تدریج در موضوع سوریه متوجه خواهد شد که بازیگر اصلی نخواهد بود. ایران و ترکیه می توانستند مساله سوریه را حل کنند. اما ترکیه اکنون به دنبال راهکار نظامی است و ایران دنبال راهکاری سیاسی. امروز وضعیت سوریه چه تفاوتی با عراق دارد که در سال 2003 ترکیه با حمله به عراق مخالفت کرد اما امروز عکس آن عمل می کند. به نظر می آید ترکیه خواهان خاورمیانه ای جدید است که با تفکرات اخوانی پایه ریزی شده است، که البته رقبای عربستانی وسلفی با آن شدیدا مخالف هستند.
در انتها نشست با پرسش و پاسخ حاضرین پایان یافت.
 
گزارش : سحر تقی پور دبیر گروه ترکیه شناسی و مریم مطیعی دبیر گروه کشمکش و همکاری در خاورمیانه پژوهشکده