گزارش کارگاه آموزشی "آموزش فن مقاله نویسی (مقالات علمی- پژوهشی)" در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه
روز پنجشنبه 6 تیر ماه 1392 پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه سومین کارگاه آموزشی پژوهشگران مهمان در سال تحصیلی 1392-1391 را با موضوع "آموزش فن مقاله نویسی (مقالات علمی- پژوهشی)" برگزار کرد. در این کارگاه آموزشی که پژوهشگران مقیم و مهمان پژوهشکده و تعدادی از دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد حضور داشتند، دکتر حمیرا مشیرزاده عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران به ایراد سخنرانی پرداخت. دکتر کیهان برزگر عضو هیئت علمی و مدیر گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد و رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه نیز مدیریت جلسه را بر عهده داشت.
در ابتدا دکتر برزگر ضمن خوشامدگویی با اشاره به بالابودن پتانسیل مقاله نویسی در ایران، بر خلأ آموزش فن مقاله نویسی و چنین کارگاه هایی در کشور تأکید کرد. بر این اساس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه در تلاش است تا این خلأ موجود در دانشگاه ها و مؤسسات علمی - پژوهشی را پر کند. از نظر وی نوشتن امری است که اساساً با آموزش، تمرین و تکرار و نیز تجربه به دست می آید که کارگاه های آموزشی کمک بسیاری در شکل گیری این روند ایفا می کنند.
در ادامه رئیس پژوهشکده برای آشنایی بیشتر حضار به معرفی سوابق تحصیلی و پژوهشی دکتر مشیرزاده پرداخت. وی اشاره کرد که دکتر مشیرزاده دانشیار دانشگاه تهران به عنوان یک شخصیت دانشگاهی در موسسات و انجمن های روابط بین الملل که سالیانه در آمریکا برگزار می شود حضوری فعال دارنند. این ویژگی سبب به روز بودن و آشنا بودن وی به رویکردهای جدید در حوزه علوم سیاسی و روابط بین الملل شده است. بر این اساس فرصت بسیار خوبی است تا از تجربیات این شخصیت دانشگاهی بهره بریم.
در ادامه جلسه، دکتر مشیرزاده ابتدا به این نکته اشاره کرد که مقالات علمی – پژوهشی از لحاظ چارچوبی هیج تفاوتی با مقالات ISI ندارند. این نوع درجه بندی مقالات مربوط به کیفیت و رتبه مجلاتی است که مقالات در آن منتشر می شوند. این استاد دانشگاه در ادامه نکاتی را که در نگارش علمي بايد به آن توجه داشت، مطرح کرد:
نخست، رعایت اصول و قواعد نگارش و پرهیز از شلختگی نگارشی؛ قواعد نگارش بایستی در تمامی انواع نوشته ها از جمله رساله، گزارش، یادداشت، مقاله، کتاب رعایت شود.
دوم، به کارگیری زبان علمی؛ زبان علمی زبانی است که استعاره و کنایه در آن بسیار کم است و تا حد امكان باید از به کارگیری القابي مثل دكتر، مهندس، آقا، خانم، استاد محترم و موارد دیگر اجتناب شود.
سوم، سازمان دهی مطالب؛ رعایت این موضوع بسیار مهم است. هر مبحثی یک مقدمه، متن و نتیجه گیری دارد. "مقدمه" یک دید کلی به مطلب می دهد. در مقدمه باید ضرورت و اهمیت و اصل مسئله مطرح شود. به عبارت دیگر مقدمه شامل موارد زیر می شود: نخست، طرح مسئله؛ يعني بيان اينكه چه چيزي توجه شما را به خود جلب كرده كه مي‌خواهيد آن را توضيح دهيد؛ دوم، سؤال؛ سؤال لزوماً به شکل علامت سؤال ممکن است نباشد. وقتی در مقدمه مطرح می شود که این مقاله در پی بررسی یک موضوعی خاص است، این خود یک سؤال است ولی شکل سؤال را ندارد. سوم، مرور آثار موجود؛ هدف اين است كه مشخص شود چه كارهايي پيش از اين و با چه رویکردی انجام شده است و مقاله شما چه نکته جدیدی برای ارائه دارد. این نکته را باید توجه داشت که همیشه زوایای جدید در نگاه به مسائل وجود دارد. چهارم، فرضيه يا تز يا دعوی اصلی؛ كه نشان مي‌دهد شما سخنی جديد در پاسخ به سؤالی داريد كه شايد پيش از اين هم مطرح شده اما آنچه شما به دنبال آن هستيد، تفاوت دارد. پنجم، سازماندهي يا ساختار بحث؛ یعنی بيان اينكه چگونه مي‌خواهيد فرضيه را اثبات کنید.
"متن" جای اصلی تخقیق، مقاله یا رساله است. در متن تز مطرح شده بايد بررسی شود. علاوه بر آوردن داده‌ها، آنچه بسيار حائز اهميت است، استدلال، انسجام، ايجاد ارتباط مناسب ميان بحث‌ها، حركت منطقي در جهت نشان دادن يا تأييد ادعا، مشخص ساختن منابع مورد اتكا، رعايت امانت علمي و پرهيز از "سرقت ادبي" (Plagiarism)، و اتكا بر يك سازماندهي مناسب است. نکته مهم دیگر، مخصوصاً در نوشتن مقالات انگلیسی رعایت پاراگراف ها است. "واحد" فکر کردن و اندیشه در زبان انگلیسی "پاراگراف" است یعنی یک ایده را در یک پاراگراف مطرح می کنند. به عبارت دیگر پاراگراف ها باید یک ایده محوری داشته باشند، و بر اساس یک منطق فکری از هم تفکیک شوند. باید توجه داشت که هدایتگر یک پاراگراف باید یک ایده مرکزی باشد. این نکته بایستی در کل مقاله یعنی مقدمه، متن و نتیجه گیری رعایت شود.
در متن در وهله اول با داده ها سروکار داریم و بعد با تجزیه و تحلیل داده ها. یعنی وقتی ما بحث نظری میکنیم، نظریه ها می شوند داده و در بحث های روشی، روش ها داده هستند. داده ها و منابع آن ها بسیار مهم هستند. داده ها اصولاً متکی بر کتب، مقالات، فرهنگنامه ها، دایره المعارف ها است که چگونگی استفاده از این منابع به تناسب خیلی مهم است. داده ها انواع مختلفی دارند. بخشی از داده ها داده های اطلاعاتی هستند. مثل استفاده از داده های سالنامه آمار، سالنامه سازمان ملل که در صورت استفاده از این منابع بایستی ارجاعات آن داده ها مشخص و اشاره شوند. نکته مهم در این خصوص توجه به داده‌هاي هم ارز و هم تراز در مورد آمار اقتصادي است. مثلاً اگر درآمد سرانه كشورها مورد بررسي قرار می گیرد بايد نرخ و ارزش دلار يكسان در نظر گرفته شود نه اينكه مثلاً مجموعه‌اي از داده‌ها بر اساس ارزش واقعي دلار در سال 2000 باشد و مجموعه‌اي ديگر بر اساس ارزش واقعي دلار در سال 1970. بخش دیگری از داده ها "رویدادی" است که یکی از منابع این داده ها روزنامه ها و جراید است. این نکته را باید توجه داشت که در مقالات علمی و پژوهشی از تحلیل های روزنامه ها نمی توان استفاده کرد. نکته دیگر در خصوص متن این است که نویسنده بایستی بر اساس منطق خود، داده ها را سازماندهی و بر اساس هدف مقاله میان داده ها ارتباط برقرار کند.
ارجاع و ذكر مأخذ و چرايی آن نکته مهم دیگری است که نویسندگان بایستی به آن توجه جدی داشته باشند. سرقت ادبی به معنای استفاده از واژه‌ها، اصطلاحات و افکار و ایده‌های دیگران است به شکلی که گویی از آن شما هستند یعنی بدون ارجاع مناسب به منابع مورد استفاده. هر مطلبي كه در متن مورد استفاده قرار می‌گيرد بايد ذكر مأخذ شود. در غير اين صورت كار غيراخلاقی و غيرقانونی صورت می‌گيرد كه سرقت ادبی ناميده می شود و همه جا قابل پيگيری قضايی است. مسئله اين نيست كه عيناً اگر متن را بياوريد لازم باشد ذكر مأخذ شود؛ هر نوع استفاده‌ای بايد با ذكر منبع باشد.
"نتیجه گیری" شامل جمع‌بندي آنچه گفته شد است. به عبارت دیگر نتیجه گیری اشاره مجدد به سؤال، فرضيه يا تز، روند تأييد و نشان دادن ادعا، و فراهم کردن زمينه براي ارتباط با مبحث احتمالي بعدي می باشد. گاه هم در آن ممكن است پيشنهادهايي براي پژوهش‌هاي آتي يا پيشنهادهايي سياستگذارانه مطرح شود. در هر بخش مقاله ممکن است یک نتیجه گیری در حد یک خط، یک عبارت و یا یک جمله برای ارتباط به مطلب بعدی داشته باشیم. باید توجه داشت که میان تعداد صفحات مقاله و حجم نتیجه گیری ارتباط منطقی وجود داشته باشد. به عنوان مثال در یک مقاله بیست صفحه ای، نباید حجم مقدمه و نتیجه گیری در مجموع بیش از سه یا چهار صفحه باشد.
چهارم، چکيده‌نويسي؛ چكيده فشرده‌اي است از كل متن. گاهي چكيده قبل از نگارش صورت می‌گيرد (مثلاً براي مقاله‌ای كه براي يك كنفرانس پيشنهاد مي‌شود يا پيشنهاد يك كتاب) و گاه بعد از نگارش متن (براي اثري كه آماده ارائه است) تهيه می‌شود. طبعاً انتظاری كه از اين دو می‌رود يكسان نيست و دومی بايد خيلي دقيقتر و موجزتر باشد. چكيده مقاله براي كنفرانس معمولاً حداكثر 300-250 واژه و برای مقاله نوشته شده حدود 200-150 واژه است. متن آن بايد شامل مسئله اصلی، اشاره‌ای به ضرورت بحث، تز يا فرضيه اصلی، و چگونگی روند رسيدن به پاسخ باشد. هدف از نوشتن چکیده این است که مخاطبی که آن را می خواند متوجه شود که آیا این مقاله برای آن شخص مفید است یا خیر؟ چکیده هم مقدمه، متن و نتیجه گیری دارد ولی در یک پاراگراف. در چکیده به دلیل اینکه حجم آن خیلی کم است باید از تکرار مطالب پرهیز شود.
گزارش: زهرا قدیمی، دستیار امور سمینارهای پژوهشکده.