مقایسه تجربه اسلام گرایی در مصر جدید و ترکیه

روز یکشنبه 5 خرداد 1392، گروه های "مطالعات مصر و شمال آفریقا" و "روندهای فکری" پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه نشستی را با عنوان "مقایسه تجربه اسلام گرایی در مصر جدید و ترکیه" برگزار کردند. این نشست با حضور مدیر گروه مصر و شمال آفریقا دکتر عبدالامیر نبوی، مدیر گروه روندهای فکری دکتر قدیر نصری، رئیس پژوهشکده دکتر کیهان برزگر، قائم مقام پژوهشکده دکتر حمید احمدی، پژوهشگران ارشد پژوهشکده از جمله دکتر حسین دهشیار، پژوهشگران مهمان پژهشکده، اعضای هر دو گروه  و برخی از دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد تشکیل شد. دکتر داوود فیرحی استاد اندیشه و فقه سیاسی دانشگاه تهران سخنرانی این نشست بود. 

در ابتدا مدیر نشست دکتر نبوی ضمن خوش آمدگویی، به جایگاه ویژه مسائل اندیشه ای در تحولات منطقه اشاره و بر اهمیت فعاليت و اقدامات اسلام گرایان تاکید کرد، سپس دکتر فیرحی سخن خود را با اشاره به بازگشت مذهب به حوزه عمومی که عمری کوتاه اما تاثیر گسترده ای داشته است و تجربه راه های متفاوت در کشورهای اسلامی، آغاز کرد. وی به پیامدهای فروپاشی خلافت اسلامی از 1924 و شکل گیری دو جریان بزرگ اشاره کرد. نخست، نوستالوژی بازگشت به احیای اندیشه اسلامی؛ در این خصوص تشکل ها و جریان هایی که مدعی اسلام گرایی بودند بلافاصله با احساس از دست دادن هویت کشورهای مسلمان، ظاهر شدند. دوم، پیدایی اندیشه سکولار؛ که گسترش این اندیشه در منطقه با سه ویژگی سکولار و ضدیت با مذهب، اقتدار گرایی و ضدیت با دموکراسی و در نهایت داشتن چهره نظامی همراه بود. 

در ادامه این استاد دانشگاه بر اهمیت و اصالت دولت به عنوان ویژگی مشترک دو جریان مذهبی و سکولار تاکید کرد. در این خصوص وی اظهار داشت از آنجائیکه مسلمان ها و سکولارها بر این باور بودند که دولت جامعه را می سازد، بنابراین خواهان تصرف آن برای پیشبرد نهادهای مدرن و ایده های خود در درون این نهادها شدند. 

در این روند وی از ایدئولوژیک شدن جامعه، جنگ دو ایدئولوژی، نگرش اقتداری نسبت به دولت به عنوان نتایج این امر یاد کرد. سپس از آسیب های دولت گرایی در کشورهای خاورمیانه به شکست دولت ها، برآورده نکردن نیازهای اجتماعی و فساد سخن گفت و این امر را نتیجه بی تفاوتی هر دو گروه به جریان های اجتماعی و شرایط مدنی دانست. در ادامه دکتر فیرحی به ایجاد چرخشی در جهان اسلام از اواخر دهه 1990 اشاره کرد. در این رابطه از تغییر مسیر جریان های اسلام گرا به سمت اسلامی کردن جامعه و ایجاد جامعه مدنی نیرومند تر سخن گفت و این امر را در دو کشور مصر و ترکیه بررسی کرد. 

وی از مدل ترکیه به عنوان الگویی یاد کرد که در آن رهبران فکری به جای دنبال کردن دولت اسلامی به سمت مدرن سازی، تقویت و تغییر در ارزش ها و بنیادهای فکری فرد مسلمان حرکت کردند. وی بدین ترتیب الگوی ترکیه را شامل تغییر در ایده های انسان مسلمان و حرکتی از درون جریان های اجتماعی به سمت شکل گیری نهادهای حزبی و در نهایت کنترل دولت بر شمرد. در این خصوص به تلاش برای مدنیت مذهبی، شکل گیری جامعه مدنی قوی، در نظر گرفتن سه ارزش "همت"، "خدمت"، "اخلاص" و محاصره دولت نظامی تاکید و از نظر اجتماعی نیز به تعریف مذهب در عمل جمعی و تاسیس جماعت هایی در کل کشور که به یکدیگر کمک مالی، آموزشی و علمی می کردند، اشاره کرد. دکتر فیرحی در این روند ضمن توجه به حزب عدالت و توسعه ترکیه به عنوان نخستین و مهم ترین حزب سرمایه داری نومحافظه کار مسلمان از رشد این جریان فکری در حوزه اقتصاد، علوم دانشگاهی، رسانه و صنایع از سال 2001 به بعد سخن گفت. 

سپس در مقایسه به مصر و مسیر دشوار طی شده در این کشور توجه کرد. دکتر فیرحی در خصوص الگوی مصر به طراحی تشکل پیچیده از سوی دو سازمان بزرگ فکری یعنی سلفی ها و اخوان اشاره و تاکید کرد؛ بر خلاف الگوی ترکیه این دو سازمان برای اسلامی کردن جامعه خواهان تصرف دولت بودند. وی ابراز داشت هر چند اخوان به کارهای آموزشی و فرهنگی پرداخت اما در توجه به جامعه ناموفق بود. سپس وی به تغییر در ایدئولوژی سازمان اخوان در قالب عبور از ایدئولوژی حکومت اسلامی به اندیشه جامعه دینی از 1995 توجه و در این خصوص ضمن اشاره به داشتن سازمان پیچیده و تجربه 85 ساله اخوان به اصلاحات از دورن، گذر از پس مانده های ایدئولوژی حکومت اسلامی به سمت جامعه دینی و دولت مدنی تاکید کرد. همچنین وی با اشاره به سقوط رژیم مبارک و شانس اخوان از تجربه جدید و حرکت به سمت اجتماعی کردن اسلام سخن گفت.

سپس این استاد دانشگاه به شباهت ها و تفاوت مصر و اندونزی اشاره کرد. در خصوص شباهت دو کشور از یک سو به هدف قرار دادن دولت از جانب اسلام گرایان و مقاومت دولت قدرتمند سوکارنو و از سوی دیگر به جنبش دانشجویی 1988 و شرایط فراهم شده برای حرکت به سمت قدرت از جانب اسلام گرایان تاکید کرد. در توضیح تفاوت ها به شروع اصلاحات توسط دولت و کمک به شکل گیری احزاب از جانب دولت و در نتیجه کمک به روند دموکراسی اشاره کرد. وی شکل گیری سه حزب بزرگ در اندونزی و انتخابات 1999، 2004 و 2009 را  عوامل کلیدی در حرکت اندونزی از یک کشور عقب مانده به سومین دموکراسی بزرگ دنیا دانست. 

در نتیجه گیری، دکتر فیرحی با توجه بر اهمیت بازگشت مذهب به حوزه عمومی و تجربه راه های متفاوت در مصر، ترکیه و اندونزی ابراز داشت؛ کشورهای اسلامی در حال ورود به فاز پسا ایدئولوژی به معنای پیدایی تبیین های غیر ایدئولوژیک و مذهب هستند. وی ویژگی جامعه پسا ایدئولوژی را در دو نکته دانست. نخست آنکه، گره خوردن مذهب با دموکراسی موجب شده تا در وضعیت پسا ایدئولوژیک پیوندی بین مذهب و دموکراسی- به ویژه در جهان اسلام- در حال ظهور باشد. بنابراین در کشورهای جهان اسلام از جمله قزاقستان، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، ایران، عراق گروه هایی وارد این فاز شده یا در آستانه ورود اند که ناگزیرند رابطه ای بین مذهب و سیاست تعریف نمایند. دوم آنکه، عدم آمادگی کامل مسلمان ها برای فهم دموکراتیک از مذهب موجب شده است که هرچند نیروهای مذهبی وارد حوزه عمومی می شوند اما همچنان تجربه کاملی برای زندگی دموکراتیک وجود نداشته باشد. با توجه به این دو نکته از نگاه این استاد دانشگاه در کشورهای اسلامی شاهد سندرم درگیری های فرقه ای مثل بحث های شیعه و سنی و دوره ای از بی نظمی هستیم. به طور مثال در مصر با شکل گیری جنبش هایی به نام سیاه پوشان مسلح این مسئله دیده می شود. وی تأکید کرد در صورت کنترل زود هنگام بی نظمی ها کشورهای مسلمان از درگیر شدن در اختلاف های داخلی فرسایشی مصون خواهند ماند، در غیر این صورت شاهد انتقال جریان های اخلال گر در داخل جهان اسلام به آن کشور دچار تحول همچون لیبی و سوریه خواهیم بود. 

در آخر این استاد دانشگاه بر نیاز جوامع جهان اسلام به تز توسعه رفتار مذهبی تاکید و در این خصوص اظهار داشت در کنار مباحثی چون توسعه در آموزش و پرورش، رفتار مذهبی نیز نیازمند توسعه و سیاستگذاری های توسعه ای است. همچنین وی ضمن اشاره به ناگزیر بودن ورود کشورهای منطقه به فرایند دموکراتیزاسیون و اینکه دموکراتیزاسیون نیز حداقل در جهان اسلام، سکولار نخواهد بود، ضرورت اقداماتی که عملا دموکراتیزاسیون بتواند با مذهب آشتی کند را کلیدی دانست. 
در آخر این نشست با پرسش و پاسخ حضار به اتمام رسید.

گزارش: منیر حضوری دبیر گروه مطالعات مصر و شمال آفریقا و دستیار امور سمینارهای پژوهشکده