مذاکرات صلح دولت ترکیه و کردها

نشست 31 فروردین 1392 گروه ترکیه شناسی با موضوع "مذاکرات صلح دولت ترکیه و کردها" و با حضور دکتر سید اسدالله اطهری مدیر گروه ترکیه شناسی، آقای زکریا طرزمی رایزن فرهنگی سابق ایران در ترکیه، آقای احمد مرجانی نژاد، کارشناس ارشد سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و اعضای گروه ترکیه شناسی برگزار شد. سخنران این نشست آقای سیامک کاکایی کارشناس مسایل ترکیه  و مدیر نشست نیز آقای محمد علی مهتدی پژوهشگر ارشد  پژؤهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه بود.

ابتدا آقای مهتدی مقدمه ای کوتاه در زمینه موضوع نشست مطرح کرد و گفت در زمینه مذاکرات صلح دولت ترکیه و کردها سؤالات متعددی هست از جمله اینکه عمق این مذاکرات به چه میزان است و دولت ترکیه چه امتیازاتی به کردها خواهد داد؟ گروه ها و احزاب دیگر در ترکیه، ارتش، خانواده های قربانیان چه خواهند گفت و در کل آیا مساله ای که چندین دهه ادامه داشته در کوتاه مدت قابل حل خواهد بود؟ 

سپس آقای کاکایی با مطرح کردن این پرسش که کدام عوامل سبب تغییر نگرش دولت ترکیه نسبت به کردها شده است؟" بحث خود را آغاز کرد و گفت طرح گفتگوی ترکیه با عبدالله اوجالان و پ.ک.ک موسوم به گفتگوهای صلح نشان می دهد که مساله دیرینه کردها راه حلی غیر نظامی دارد. نگاهی کلی به مجموع قیام ها و جنبش های کردها در ترکیه بیانگر این موضوع است که در هشتاد سال اخیر تغییر در مشی این جنبش ها بوجود آمده است.  این جنبش ها در فاصله سال های 1920 تا دهه 1940 و اواخر دوران آتاتورک، بیشتر یک نگرش یا تمایل در جهت خودمختاری داشتند. سه قیام مهم در این دوران با نام های جنبش شیخ سعید پیران، جنبش آرارات و شورش درسیم سر برآوردند که همگی سرکوب شدند، در دهه 1970 تلاش های کردگرایی پس از یک دوره سکوت دوباره آغاز می شود و اواخر دهه هفتاد است که حزب کارگران کردستان شکل می گیرد. اهداف سازمانی پ.ک.ک در ابتدا تلاش برای بازیابی هویت کردی بود. از قدمت حدودا نود ساله جمهوری ترکیه تقریبا سی سال آن ترکیه در تقابل و رویارویی با پ.ک.ک بوده است و همین مساله نشان از ریشه داری معضل دولت با پ.ک.ک دارد و حل آن چندان ساده نیست و نیازمند تدبیری است که اکنون دولت اردوغان به آن می اندیشد. دولت اردوغان در پنج سال اخیر سه تحول عمده در ترکیه ایجاد کرده، یکی تغییر در سیاست های داخلی ترکیه از جمله آن ها تغییر نگرش نسبت به مساله کردهاست. دوم تغییرات در حوزه دیپلماسی و فعال شدن سیاست خارجی و سوم  تحول در عرصه اقتصادی است. به عنوان مثال نرخ رشد اقتصادی ترکیه در سال 2003 که اردوغان تازه روی کار آمده بود حدود 3 درصد بوده که در سال 2011 به 3/5  و در 2012 تقریبا به 8 درصد رسیده است، یا نرخ تورم که از 30 درصد به چهار درصد کاهش یافته و این می تواند جایگاه اقتصادی ترکیه را به ما نشان بدهد. در زمینه سیاسی و اجتماعی نیز پیشرفت هایی حاصل شده است تا آنجا که امروزه نگاه به تفاوت های فرهنگی و اجتماعی که در گذشته منبع تهدید محسوب می شدند تغییر یافته است و ایده های کثرت گرایی و ایجاد یک سیستم دموکراتیک طرفداران زیادی پیدا کرده، مساله ای که به طرح بحث هایی پیرامون ضرورت تدوین و اصلاح قانون اساسی انجامید و در محور برنامه های اردوغان قرار گرفته است.

 بنابراین تغییراتی در بطن جامعه و نگرش رهبران و الیت ترکیه در حال انجام است. همین تغییر در بینش سیاسی و فرهنگی ترکیه است که مساله کردها را تحت تاثیر قرار داده است، به نحوی که دولتمردان ترکیه به سیاست انکار هویت کردها و از خود بیگانه کردن آنان پایان داده اند و به جای سیاستی که ده ها سال بود ادامه داشت مسیر نوینی را ترسیم کرده اند. نکته بسیار حائز اهمیت این است که حزب عدالت و توسعه در راهبرد خود برای تغییر در ماهیت مساله کردها دو کار انجام داده، یک طرحی با عنوان توسعه دموکراتیک در مناطق کردنشین که بار فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دارد و دوم این حزب به این درک رسیده است که مشکلات در منطقه کردنشین در ده ها سال گذشته به خاطر فقر این مناطق بوده است و بنابراین راهکارهای این مساله را در گسترش بنیانهای اقتصادی می بیند.

 لازم به ذکر است که مذاکره با پ.ک.ک بحث تازه ای نیست و تقریبا نزدیک به سه سال است که دولت ترکیه با شاخه اروپایی پ.ک.ک  البته ابتدا به شکل پنهانی وارد مذاکره شده است و همین نشان می دهد که اردوغان و همفکرانش به این نتیجه رسیده اند که حل بخشی از  مساله کردها در ترکیه اول مبتنی بر تغییرات در زیر ساخت ها است و این مورد از طریق پیشرفت در زمینه اقتصاد در حال انجام است. دوم ایجاد اعتماد سازی در زمینه فرهنگی که از طریق برنامه توسعه و دموکراسی انجام می گیرد. و سوم دولت حاکم ترکیه به این باور رسیده است که حل مساله کردها بدون مذاکره با پ.ک.ک میسر نیست و می دانیم که ترکیه تاکنون از هیچ اقدام نظامی برای مقابله با پ.ک.ک و نابودی مقرهای آن ها به ویژه در کردستان عراق دریغ نکرده است ولی با این حال آنکارا نتیجه دلخواهش را کسب نکرده است. از این رو اردوغان به رغم مخالفت ها از سوی احزاب دیگر در داخل ترکیه تلاش کرده گام های محکمی در حل معضل پ.ک.ک و کردها بردارد. زیرا اگر این مذاکرات به نتیجه برسد می تواند برای حزب عدالت و توسعه  به خصوص در انتخابات آتی بسیار مفید باشد. این پروسه مذاکره که توسط هاکان فیدان رییس سازمان اطلاعات ترکیه (میت) دنبال می شود، در جریان گفتگوها با اوجالان توافقی حاصل شد که طبق آن طرح چهار مرحله ای پایان جنگ مسلحانه و نهایی شدن صلح اعلام شد، ابتدا اوجالان باید پیامی در نوروز می فرستاد جهت اعلام آتش بس که پیام فرستاده شد،دوم اوجالان اعلام کند که در بهار نیروهای پ.ک.ک از ترکیه خارج شوند، سوم بعد از مدتی اعلام کند که به پروسه صلح ترکیه اعتماد دارد و چهارم در کنگره پ.ک.ک که در تابستان برگزار می شود رسما پایان فعالیت های مسلحانه خود را اعلام کنند.

آقای کاکایی در ادامه گفت؛ در روند انجام مذاکرات چند مساله برای اردوغان حائز اهمیت بود، ابتدا حساسیت زدایی در مورد مذاکرات با پ.ک.ک و سپس شکستن تابویی که این تصور را ایجاد می کرد که مذاکره ممکن نیست. این مذاکرات همانطور که مطرح شد برای حزب عدالت و توسعه نتایج مثبتی می تواند در پی داشته باشد. اما باید گفت اکنون یکی از دغدغه های پ.ک.ک این است که سرنوشتش چه خواهد شد؟ آیا این روند مذاکرات سمت و سویی جدی خواهد داشت و یا صرفا  برای دولت ترکیه جنبه تاکتیکی دارد؟ و مهم تر اینکه آیا پ.ک.ک مورد عفو عمومی قرار خواهد گرفت و می تواند در ترکیه نقش بر عهده بگیرد؟ در این ارتباط باید گفت در ترکیه ماهیت مساله کردها تغییر کرده و تلاش ها برای رفع حساسیت های جامعه در زمینه مذاکره ضروری است. البته باید گفت زمین گذاشتن سلاح و توافق بر سر آتش بس دشوار است، اما مذاکرات را از منظر یک روند و پروسه مدت دار باید نگاه کنیم زیرا باید بینش سیاسی و اجتماعی جامعه دچار تحول شود ، این مذاکرات از حرکتی آرام و حتی فرسایشی برخوردار  است اما ترکیه وارد این روند شده و احتمال بسیار زیاد هم منطقه و هم ترکیه دستخوش تحولات بنیادین خواهند شد. در این بین دغدغه های دولت اردوغان بواسطه مخالفت جدی احزاب مخالف و بخشی از افکار عمومی با موضوع مذاکرات صلح می تواند روند مذاکرات را کندتر کند، ضمن آنکه اعتماد لازم از جانب دولتمردان ترکیه به آینده فعالیت های احتمالی سیاسی پ.ک.ک وجود ندارد.

در مقابل همین نگرانی از سوی رهبران پ.ک.ک شاخه قندیل وجود دارد. برای آن ها ضروری است که اطمینان حاصل کنند زمین گذاشتن سلاح و آتش بس به منزله فراهم شدن پذیرش اعضا در داخل ترکیه یا امکان فعالیت و زندگی آزادانه آن ها در نقطه دیگر است.از نگاه سیاسی در خواست های مراد کاراایلان از اعضای شورای رهبری پ.ک.ک مهم است. وی اعلام کرده است که خروج نیروهای پ.ک.ک از خاک ترکیه با سلاح خواهد بود و لازم است دولت ترکیه ظرف چند ماه آینده زمینه تدوین قانون اساسی این کشور را فراهم کند. قانونی که در آن تبعیض های قومی برداشته شود و حقوق همسان شهروندی در نظر گرفته شود. پس از آن نیز درباره چارچوب های آتش بس و پایان فعالیت مسلحانه گفتگو انجام گیرد، رهبران پ.ک.ک بر امکان فعالیت سیاسی اعضای این حزب در آینده در قالبی شناسایی شده تاکید دارند. اما تحقق این خواسته ها و شرایط دشوار زمانبر است و دولت ترکیه و پ.ک.ک نیز بر این مساله واقفند. پس احتمالا مذاکرات صلح طولانی مدت و گام به گام خواهد بود. 

در ادامه صحبت های آقای کاکایی ، آقای مرجانی نژاد گفت در این روند مذاکرات که طولانی مدت خواهد بود، خواسته های دولت ترکیه مطرح شده اما خواسته های پ.ک.ک چه در داخل و چه در خارج هنوز آشکار نشده است و باید در نظر داشته باشیم که استراتژی پ.ک.ک فقط عبدالله اوجالان نیست بلکه واسطه ها و روابط خارجی و بین المللی نیز در این زمینه نقش بسزایی دارند. 

آقای رحمت حاجی مینه پژوهشگر مهمان پژوهشکده نیز در این زمینه به ریشه های داخلی، منطقه ای و جهانی مسئله کردها اشاره کرد و مهم ترین سطح در روند صلح را، داخلی خواند. وی با اشاره به این که احزاب قبلی در ترکیه در این زمینه موفق نبودند و نتوانستند گامی بردارند، گفت اما دولت آقای اردوغان در یک بازی رقابتی با هدف کسب آراء کردها در انتخابات آینده و تقویت بنیادهای داخلی دولت خود و افزایش نفوذ خارجی، وارد این عرصه شده است.یعنی اگر نتیجه این مذاکرات مثبت باشد قطعا اردوغان در تغییر نظام پارلمانی به ریاستی موفق خواهد بود اما در غیر این صوررت حزب جمهوری خلق و حرکت ملی در ترکیه بیشترین استفاده را خواهند برد. باید توجه داشت که بر اساس نظر سنجی ها در ترکیه، افکار عمومی در داخل ترکیه هم با اقدامات اردوغان و راه حل سیاسی موافق است و نهایتا این که روند مذاکرات در آینده به نوع بازی دو طرف بستگی خواهد داشت.

 آقای علی رستمی پژوهشگر ارشد پژوهشکده نیز در این باره گفت:  باید توجه داشت دولت ترکیه بعد از روی کار آمدن اردوغان بعد امنیتی را در کشور تغییر داده و برای مسایل به دنبال راه  حلی سیاسی است و طبعا در مسایل داخلی نیز این امر مبنای تغییرات قرار داده شده است، و من معتقدم آنچه که در ترکیه اتفاق افتاده در کنار مسایل سیاسی، مسایل اقتصادی است زیرا شکوفایی اقتصادی یک صلح درونی می طلبد و ترکیه به آن نیاز دارد. وقتی ترکیه ادعای حرکت در سطح منطقه را می کند باید ابتدا بتواند بر مشکلات داخلی خود فائق شود تا از ظرفیت های اجتماعی و سیاسی داخل جامعه در سطح گسترده ای بهره گیری نماید. آقای طرزمی نیز در این زمینه علاوه بر بعد بین المللی قضیه  و موانعی که تاکنون باعث شده بود صحبتی از مذاکره نشود را مطرح کرد و گفت:ترکیه قصد دارد سیاست خارجی خود را بر اساس توسعه اقتصادی گسترش دهد و اقدام آشتی با کردها با این مساله هماهنگ است. زیرا می تواند مرکز توجه کردهای منطقه قرار بگیرد و هم از نظر فرهنگی و هم سیاسی –اجتماعی  و اقتصادی روی آن ها تاثیر گذار باشد. اردوغان  برای این  روند  با موانع متعددی رو به رو بود از جمله ارتش  که تمایل  به از بین رفتن پ.ک.ک نداشت زیرا منافعی دو جانبه برایش تامین می شدیعنی هم منافع شخصی و هم منافع قدرت های خارجی و هم خریدهای تسلیحاتی برایشان مفید بود و اردوغان با طرح دولت به اصطلاح مخفی در ترکیه، پرونده ارگنه کن را به جریان انداخت و آن ها را به چالش کشید. اکنون وی با ایجاد مجلس ریش سفیدان در ترکیه در حال ایجاد فضایی است که موانع موجود را کمتر کند. 

در انتها آقای کاکایی به سؤالات و نظرات مطرح شده پاسخ گفت و افزود؛این روند مذاکرات یک روند ساده نخواهد بود و نمی توان زمان پایان آن را مشخص کرد. این مذاکرات طاقت فرسا، نفس گیر و  متاثر از محیط داخلی و منطقه ای است و تغییرات در ترکیه صرفا بحث پ.ک.ک نیست بلکه بر سر کردهای این کشور می باشد و این موضوعی اساسی است که به برنامه ای که برای آینده ترکیه ترسیم شده باز می گردد.

گزارش: سحر تقی پور، دبیر گروه ترکیه شناسی پژوهشکده