اسلام سیاسی در ترکیه و آینده آن

نشست 12 اسفند ماه 1391 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با حضور اعضای گروه ترکیه شناسی و با موضوع اسلام سیاسی در ترکیه و آینده آن برگزار شد.در این نشست که مدیریت آن را آقای اسماعیل اقبال پژوهشگر مهمان پژوهشکده بر عهده داشت، آقای حسین میرزایی از اعضای گروه ترکیه شناسی به بحث در زمینه موضوع نشست پرداخت. 

آقای اقبال ابتدا در زمینه اهمیت بحث اسلام سیاسی در ترکیه  به ویژه در یک دهه گذشته پرداخت و گفت: یکی از نکات مهم در این زمینه این است که گفتمان اسلام گرایی در ترکیه در دوره جدید توانسته به عنوان یک گفتمان مسلط مطرح شود.طبیعی است که چنین گفتمانی دارای  شرایط خاصی است و ضرورت بررسی آن وجود دارد.

 سپس آقای میرزایی به روی کار آمدن آتاتورک و تحولات بعد از آن اشاره کرد و اینکه چگونه تلاش شد تا مذهب و نشانه های مذهبی حذف شود. وی افزود کشمکش میان کمالیست ها و اسلام گرایان فراتر از حضور اسلام در مسائل سیاسی بود و حتی می توان چنین گفت که نزاع اصلی بر سر نحوه  اداره فضای عمومی کشور نیز می شد. مدرنیسم مورد نظر آتاتورک هیچ جایی برای اسلام گرایان باقی نگذاشت، اما این انزوا و محرومیت در دهه 1980 میلادی به مرز انفجار رسید و اسلام گرایان به صحنه بازگشتند. در ترکیه، در حالی که اسلام در قرن 19 میلادی عاملی ضروری برای تعیین هویت ملت ترک بود، درقرن 20 میلادی از جانب کمالیست ها به عنوان تهدید برای نظام جمهوری تلقی گردید.

آقای میرزایی با توجه به اینکه در سال های اخیر، اسلام سیاسی در فضای حکومتی و اجتماعی و فرهنگی ترکیه ظهور و بروز بیشتری یافته گفت: ورود نسل جدید سیاستمداران و مدیران دارای تمایلات اسلام گرایانه در صحنه سیاست و مدیریت جامعه در دهه1980 میلادی و نزدیکی ترکیه به جهان اسلام از آن زمان، نوید بخش بازگشت اسلام بوده است. همزمان با بازگشت اسلام به صحنه سیاسی و اجتماعی ترکیه، شاهد افول اندیشه های کمالیسم و احیای مجدد طریقت های سنتی با صبغه  اسلامی، گسترش شبکه مکاتب مذهبی و نهادهای رفاه اجتماعی و گسترش دموکراسی و مهم تر از همه شاهد گسترش اسلام میانه رو در ترکیه هستیم.
 
در خصوص آینده اسلام سیاسی در ترکیه با توجه به سیاست های حزب عدالت و توسعه وی اظهار داشت که سیاست های این حزب در زمینه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و موارد دیگر توانسته ضمانت خوبی برای آینده اسلام سیاسی در ترکیه باشد و اسلام گرایی در آینده ترکیه به عنوان مهره اصلی می تواند نقش بازی کند. همچنین باید گفت سياست خارجي تركيه در دوران رجب طیب اردوغان به شكلي حركت مي كند كه "توازن" به نشانه و الگوي رفتار بين المللي اين كشور تبديل شده است. البته توازن در اين چارچوب به معناي حركت سياست خارجي در جهت بهره گيري از عناصر همگرا براي تعميق نفوذ و افزايش منافع ملي است. براين اساس، سياست خارجي تركيه در دوران سوم دولت اسلامگرايان با توجه به عواملي مانند باز شدن فضاي تعاملي اين كشور در حوزه منطقه اي، مشروعيت سازي بين المللي و توجه به توازن نيروهاي منطقه اي و جهاني، سبب وسعت بخشيدن به منافع ملي اين کشور می شود. 

در ادامه آقای میرزایی افزود با توجه به پیروزی های حزب عدالت و توسعه در چند سال اخیر، فاکتورهایی برای اثبات آینده روشن اسلام گرایان در ترکیه وجود دارد که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد. در بعد اقتصادی، ترکیه علی رغم اینکه ذخایر نفت ندارد و تولید کننده نفت به حساب نمی آید، اما تولید نا خالص ملی آن بسیار بالا است و این محصول سیاست های اقتصادی حزب عدالت و توسعه است. اقتصاد ترکیه در سال2002 میلادی در مرحله فروپاشی قرار داشت اما تنها در طول 9سال پس از روی کارآمدن اسلام گرایان، به رتبه 15اقتصاد جهان ارتقا یافت.

همچنین، سیستم حکومتی در ترکیه بر اصول مردم سالاری، دموکراسی و حاکمیت قانون استوار است و این مسائلی است که حزب عدالت و توسعه خود را ملزم به آن دانسته و اهمیت به حقوق اقلیت ها را  هم می توان به این مورد افزود.
 
علاوه براین، حزب عدالت و توسعه توانسته  نقش ارتش ترکیه را به حمایت از تمامیت ارضی و مقابله با تهدیدات خارجی محدود کند و ارتش را از عرصه سیاست دور نگهدارد. این  امر می تواند نوید بخش عملی کردن هر چه بیشتر قواعد دموکراسی باشد 

در ادامه این عضو گروه ترکیه شناسی، به چالش هایی که حزب عدالت و توسعه با آن روبه رو است، اشاره کرد. نخست، استفاده از یک مدل غربی برای مدرن کردن ترکیه که نشات گرفته از میراث کمالیزم است. این مدل طی 10 تا 15 سال گذشته دچار بحران شده و کارکرد گذشته خود را از دست داده است. ترکیه به دنبال مدل جدیدی برای توسعه است تا مورد قبول اکثریت مردم باشد.دوم، مسئله کردها است. اگر چه نسبت به 10 سال گذشته از شدت این موضوع کاسته شده است، ولی هنوز هم ادامه دارد. سوم، که تأثیر زیادی در سیاست های ترکیه دارد نقش نیروهای مسلح است که پشت پرده قدرت را در دست دارند. چهارم، سیستم حقوقی جانبدارنه ترکیه است که توسط کمالیست های سنتی اداره می شود و برای بازسازی ترکیه جدید قابل اتکا نیست. پنجم، رابطه بین دین و سیاست است. اگرچه کمالیست ها ادعای سکولاریسم و جدایی دین و سیاست را دارند ولی در عمل این جدایی وجود ندارد. 

در ادامه نشست، حاضرین به بحث و تبادل نظر در مورد مباحث مطرح شده پرداختند. از جمله.آقای مهتدی، پژوهشگر ارشد پژوهشکده گفت: اصطلاح اسلام سیاسی در واقع وجود ندارد زیرا اسلام سیاسی است. همانطور که اصطلاحات اسلام میانه رو  و یا تندرو تعبیری است که غربی ها مطرح می کنند. در اسلام اگر غیر مسلمان قصد جنگ داشت باید با آن جنگید و اگر نداشت باید صلح کرد، اما هم پیمانی با آن ها بر اساس قوانین اسلامی ممکن نیست در حالی که ترکیه به عنوان کشوری مسلمان با اسرائیل و ناتو هم پیمان است.اکنون در منطقه شاهد رشد اسلام تکفیری یا سلفی گری هستیم  و این مساله مطرح است که ترکیه با اسلامگرایی معتدل چگونه در مقابل آن ها عمل خواهد کرد؟ 
در انتها نشست با جمع بندی کلی از مباحث مطرح شده توسط آقای اقبال پایان یافت.

گزارش: سحر تقی پور، دبیر گروه ترکیه شناسی پژوهشکده.