رهیافت روابط ایران و ترکیه قبل و بعد از بهار عربی

نشست 14 بهمن ماه 1391 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با حضور مدیرگروه دکتر اسدالله اطهری، پژهشگران مقیم و مهمان پژوهشکده و اعضای گروه برگزار شد. این نشست که به مدیریت خانم سحر تقی پور دبیر گروه ترکیه شناسی تشکیل شد، آقای محمد سلیم اوزبان دانش آموخته کارشناسی ارشد ادبیات ترک، از مؤسسه فرهنگی یونس امره در زمینه "مفهوم حقیقت و زیبایی در فرهنگ عثمانی و ترکیه کنونی" و آقای حسین وحید دانش آموخته کارشناسی ارشد روابط بین الملل از دانشگاه ییلدیز استانبول در مورد "رهیافت روابط ایران و ترکیه قبل و بعد از بهار عربی" به ایراد سخنرانی پرداختند. 

در ابتدای نشست آقای اوزبان بحث خود را در زمینه مفهوم حقیقت و نقاطی که حقیقت در آن ها جلوه گر می شود آغاز کرد. سپس وی ضمن مقایسه این مفهوم در دیدگاه شرق و غرب، و اینکه زیبایی شناسی در اسلام چگونه مطرح می شود، حقیقت و زیبایی در فرهنگ عثمانی و ترکی را مطرح کرد.

سپس آقای وحید با بیان پیشینه ای از روابط ایران و ترکیه گفت پیشینه روابط ریشه دار تاریخی و توازن نسبی قدرت در عرصه منطقه ای سبب شده خصومت ها تبدیل به نوعی رقابت و عملکردی مسالمت آمیز و متقابل شود. اما با توجه به رویدادهای متفاوتی که در مسیر زمامداری حزب عدالت و توسعه در ترکیه و دولت آقای احمدی نژاد صورت گرفته است این پرسش به ذهن خطور می کند که کنش و واکنش دو دولت ایران و ترکیه در برابر تحولات آتی به کدام سمت حرکت خواهد کرد و آیا تغییری محسوس در رهیافت دو کشور نسبت به هم ایجاد خواهد شد یا خیر؟  
           
  آقای وحید برای پاسخ ابتدا رهیافت مرتبط  با روابط  میان دو کشور و سپس به ارزیابی رقابت های منطقه ای و تحولات پس از بهار عربی در چارچوب رهیافت مورد نظر، پرداخت. وی افزود با توجه به اینکه تا امروز ایران و ترکیه هرگز از رویکرد تنش زدایی در روابط خود عدول نکرده اند می توان آن را دلیلی بر وجود رهیافت واقع گرایی در مناسبات دو کشور دانست. آقای وحید همچنین بر پایبندی دو دولت در طول سال های متمادی بر حفظ و صیانت روابط دو جانبه و دوری جستن از مناقشات بر آمده از ایدئولوژی ها تأکید کرد.

وی در ادامه افزود اما تحولاتی که پس از بهار عربی در منطقه خاورمیانه شکل گرفت در روند سیاستگذاری های خارجی ترکیه تاثیر چشمگیری گذاشت. این رویدادها روند سیاستگذاری های ترکیه را با چالش های راهبردی مواجه کرد و  راهبرد تنش صفر با همسایگان را در تصمیم گیری های مرتبط با تحولات بهار عربی به خصوص در موضوع سوریه با تضادی کامل مواجه نمود. ترکیه تلاش کرد تا با تهییج، حاکمان زمامدار را تحت فشار قرار دهد و با حمایت گسترده از جنبش های مخالفان تغییرات جدی برای تغییر رژیم ها را در منطقه سرعت بخشد. اما این نوع رویکرد با اصول اخلاقی  و سیاست تنش صفر در مقابل همسایگان که از محبوبیت خاصی تا قبل از شروع بهار عربی برخوردار بود، مغایرت داشت. آقای وحید در انتها گفت، عصر جدید با جلوه هایی از منازعه کنترل نشدنی رو به رو است. براساس دیدگاه جیمز روزنا در نظام منطقه ای و بین المللی ماهیت قدرت و منازعه دگرگون شده است و بازیگران جدیدی توانسته اند بر معادله قدرت تأثیر بگذارند.  بنابراین دورنمای کنش و واکنش دولت های ایران و ترکیه در برابر معادلات منطقه ای و جهانی متأثر از برگزیدن رهیافتی است که سیاست های خارجی براساس آن پایه گذاری خواهد شد.

در ادامه، حاضرین در نشست به بحث و تبادل نظر در مورد مباحث مطرح شده پرداختند. از جمله دکتر رضا دهقانی عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز،  ابتدا با اشاره به سیاست خارجی ترکیه  گفت غالبا تصور بر این است که ترکیه بعد از بهار عربی سیاست خود را تغییر داده است، اگر ما با توجه به نیت و تصمیم سازی به این مساله نگاه کنیم در واقع می بینیم که نیت رهبران ترکیه تغییر کرده است. برای درک این موضوع باید بدانیم در سیاست خارجی ترکیه  نظم جهانی در سه محور تعریف می شود؛ اول آمریکا که بازوی اجرایی آن ناتو است. دوم اتحادیه اروپا و سوم منطقه است. در این سه محور آمریکا و اتحادیه اروپا حکم ابر سیستم دارند و منطقه زیر سیستم . همچنین  ترکیه از سال 2008 از مدل آمریکایی پیروی می کند.  به طور مثال در قضیه سوریه ترکیه مدعی شد به خاطر دموکراسی و امنیت وارد قضیه شده است. یعنی همان چیزی که آمریکا به دلیل آن وارد عراق و نقاط دیگر شده است. 

همچنین آقای محمدعلی مهتدی پژوهشگر ارشد پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه به این موضوع اشاره کرد که ترکیه تصور می کرد که بعد از تحولات در لیبی، تونس و مصر در سوریه هم به سرعت تغییرات رخ خواهد داد، اما دچار اشتباه شد. ضمن اینکه کشورهای عربی خلیج فارس هم تلاش می کردند ترکیه را تشویق کنند تا نقش خود در دوره عثمانی را دوباره بازی کند و اصطلاح نوعثمانی گرایی را مطرح کردند. ترکیه با اشتباهی که مرتکب شد زیان بسیاری دید، سیاست ایران چه قبل و چه بعد از بحران سوریه تغییری نداشت اما سیاست ترکیه از به صفر رساندن مشکلات با همسایگان به بحران با همسایگان رسید. ترکیه در دوره ای که روابط خوبی با سوریه داشت مرزهایش با سوریه باز شده بود. سوریه کردهای پ.ک.ک را کنترل می کرد و پلی بود برای ترکیه جهت ورود به اردن، کویت و کشورهای دیگر. اما بعد از تحولات اخیر دوباره می بینیم که مساله کردها  مجددا مطرح و مرزها بسته شده است. ترکیه بازار سوریه را از دست داد  و با عراق مشکلاتی پیدا کرد. اما ایران و ترکیه  با وجود اختلاف نظر در مورد سوریه تلاش دارند تا روابطشان تحت تاثیر تحولات سوریه قرار نگیرد. 

گزارش: سحر تقی پور دبیر گروه و شبنم چادری عضو گروه ترکیه شناسی پژوهشکده.