تحلیل نظری جنبش های جدید خاورمیانه

روز یکشنبه 1 بهمن ماه 1391، گروه مطالعات مصر و شمال آفریقای پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، نشستی را با عنوان "تحلیل نظری جنبش های جدید خاورمیانه" برگزار کرد. در این نشست که با حضور دکتر سیدعبدالأمیر نبوی مدیر گروه، اعضاء و برخی از دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد تشکیل شد، خانم سیمین بهبهانی پژوهشگر مهمان پژوهشکده و دانشجوی دکتری اندیشه سیاسی در دانشگاه تهران به ایراد سخنرانی پرداخت. 
          
خانم بهبهانی با توجه به جنبش های عربی اخیر نگرش دو نفر از اندیشمندان معاصر یعنی دکتر فرهاد خسروخاور و دکتر داوود فیرحی را در خصوص تحولات منطقه مورد بررسی قرار داد. در ابتدا ضمن اشاره به نگرش جامعه شناسانه و نظریه سکولار دکتر خسروخاور از باور وی در این خصوص که این جوامع پس از عبور از مراحل مختلف تاریخی وارد مرحله جدیدی از عمر خود می شوند، سخن گفت. سپس در این ارتباط به مواردی از جمله تعیین کنندگی ذهنیت کنشگران اجتماعی در بروز جنبش های اجتماعی، جایگزینی نوعی حکومت اقتدارگرای مدرن با خصوصیت غیردموکراتیک، بروز حرکت های جدید از جمله اسلام گرایی افراطی، بروز بحران و در نهایت بروز نوع دیگری از جنبش های اجتماعی اشاره کرد. در ادامه وی به نظر این اندیشمند معاصر در خصوص ویژگی های مشترک جنبشهای اخیر منطقه از جمله دموکراتیک- سکولار- عرفی بودن، افزایش آگاهی مردم و ایفای نقش افکارعمومی، دوری از خشونت و نگرش های آرمان گرایانه، استفاده از بحث و جدل فکری برای رسیدن به منافع، درخواست رعایت حقوق شهروندی، نگرش بی طرفانه نسبت به غرب، شکل گیری طبقه متوسط جدید و اهمیت نقش زنان تاکید کرد. این پژوهشگر مهمان ابراز داشت دکتر خسروخاور باور دارد امروزه نیروها در منطقه با پذیرش بازی دموکراتیک توانسته اند نظر مثبت افکار عمومی را جلب کنند. به عنوان مثال به حزب النهضه و بیانات راشد غنوشی اشاره کرد بر این مبنا که نه تنها اسلام هیچ تضادی با دموکراسی ندارد، بلکه باعث ترویج آن نیز می شود.

در ادامه خانم بهبهانی به بررسی تحولات اخیر منطقه از نظر دکتر فیرحی پرداخت. وی با اشاره به نگرش اندیشه ای و نظریه پست سکولار این اندیشمند معاصر ابراز داشت سکولاریسم از نظر وی یک پروسه تاریخی رو به پایان است. از آنجائی که نظام های آینده در منطقه تلفیقی از دموکراسی و مذهب اند، شاهد حضور دین در جامعه و پیوند ایمان و عقل خواهیم بود. وی ویژگی گروه های اسلامی معاصر را از نگاه دکتر فیرحی مردم‌سالاري، ايجاد رفاه نسبي و عبور از ایدئولوژی دانست. سپس از تغییرات رخ داده در رویکرد اخوان المسلمین در نگاه دکتر فیرحی به ویژگی هایی چون فاصله گرفتن از اندیشه های پیشین، دموکراتیک شدن، به روز بودن، رویکرد فقه مقاصدی، تعامل با اتفاقات جديد، فرا ايدئولوژي شدن، پرهیز از تقابل دولت دینی و سکولاریسم، التزام همزمان به دین و دموکراسی، پرهیز از دولتی کردن دین،  دوری جستن از تندروی و پررنگ شدن مفهوم دولت مدنی و سیاست رابطه با غرب تاکید کرد. 
                                                                            
این پژوهشگر مهمان در آخر ضمن اشاره به تفاوت هایی در نگرش اين دو انديشمند نسبت به تحولات جهان عربي از اشتراكات متعدد و گاه خوش بينانه آن ها از جمله پرهيز ازخشونت، شكل گيري گفتمان پسااستعماري با ويژگي هاي اقتدارگرايي و ايدئولوژيک، اجتناب از غرب ستيزي و دموكراتيک بودن یاد کرد و با تکیه بر دو نظریه فوق نسبت به تحولات منطقه ابراز امیدواری کرد. در نتیجه گیری با توجه به مفروضات مکتب پسانوسازی از جمله خطی نبودن نوسازی، برگشت پذیر بودن، ادامه داشتن روند نوسازی در عرصه های اجتماعی،-فرهنگی- سیاسی، فعال بودن مذهب در عرصه عمومی و در مواردی تسهیل روند نوسازی اظهار داشت با وجود تمامی افت و خیزهای انقلاب مصر، جامعه همچنان به پیش خواهد رفت و سال ها طول خواهد کشید تا چنین رویداد گسترده ای در تمامی بافت های جامعه جای خود را بازیابد. وی ضمن اشاره به تلاش اقتدارگرایان در منطقه و موفقیت های کوتاه مدت افزود امکان بازگشت حکومت های اقتدارگرا به دلیل وجود وسایل ارتباط جمعی گسترده، دسترسی آسان مردم به اخبار و کوچک شدن جهان ضعیف است. 
      
گزارش: منیر حضوری، دبیر گروه مطالعات مصر و شمال آفریقا و دستیار امور سمینارهای پژوهشکده.