گزارش نشست مشترک پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و مرکز مطالعات استراتژیک آسیایی ترکیه با موضوع نقش ایران و ترکیه در خاورمیانه
روز سه شنبه 5 دی ماه 1391 پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با همکاری مرکز مطالعات استراتژیک آسیایی ترکیه (TASAM) نشستی را با موضوع "نقش ایران و ترکیه در خاورمیانه" برگزار کرد. در این نشست هیئتی از مرکز مطالعاتی ترکیه، پژوهشگران مقیم و مهمان پژوهشکده، اساتید دانشگاه و جمع کثیری از دانشجویان مقاطع دکتری و کارشناسی ارشد از دانشگاه های مختلف حضور داشتند. دکتر سلیمان شن سوی (Suleyman Sensoy) رئیس مرکز تاسام، دکتر مورات بیلهان (Murat Bilhan) قائم مقام مرکز تاسام، و از سوی پژوهشکده نیز دکتر کیهان برزگر رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و دکتر حمید احمدی قائم مقام پژوهشکده در این نشست به ایراد سخنرانی پرداختند.
در ابتدا دکتر کیهان برزگر که مدیریت نشست را نیز بر عهده داشت ضمن خوشامدگویی به معرفی سخنرانان نشست و سابقه کاری و پژوهشی آن ها پرداخت. وی در ادامه سه نکته را در خصوص روابط ایران و ترکیه مورد توجه قرار داد. نخست، وجود دو نگاه بدیبنانه و خوشبینانه در ایران نسبت به روابط دو جانبه؛ بر اساس "نگاه بدبینانه" سیاست خارجی ترکیه در چارچوب سیاست های ناتو و غرب تعریف می شود که نوع برخورد ترکیه با بحران سوریه نشان دهنده این سیاست است. بر مبنای "نگاه خوشبینانه" نیز ترکیه به عنوان یک قدرت منطقه ای خواهان ایفای نقش مستقل در منطقه است. بنابراین با گذشته فرق می کند. اما واقعیت این است که ترکیه در تلاش است تا نقش خود را در منطقه بر اساس نوعی واقع گرایی جدید مبتنی بر همکاری منطقه ای تعریف کند. نهایتا اینکه بازگشت ترکیه به نقش میانجیگرانه به نفع صلح و امنیت منطقه است.
دوم، نگاه توسعه ای در روابط ایران و ترکیه؛ دو کشور دلایل بسیاری برای همکاری های گسترده و دلایل کمی برای رقابت دارند. اگر چه روابط ایران و ترکیه در بحران سوریه دچار تنش شده است، اما افزایش میزان تبادلات اقتصادی دو کشور، اتصال جغرافیایی، ادغام اقتصادی، مسائل مشترک فرهنگی و سیاسی، امنیت انرژی و موارد دیگر همگی دلایل مهمی برای ضرورت گسترش همکاری میان دو کشور است. اساساً تم روابط دو کشور بر مبنای روابط "توسعه ای" است نه ایدئولوژیک و سیاسی. سوم، نگاه متقاوت ترکیه و ایران به تحولات منطقه؛ اساسا نگاه ترکیه به تحولات منطقه نگاهی اقتصادی و سیاسی است، اما نگاه ایران علاوه بر آن در قالب مهار نفوذ غرب و تهدید خارجی است. از این رو ایران باید نگران استقرار دفاع موشکی ناتو در ترکیه و اهداف غربی ها باشد. در پایان دکتر برزگر بر این نکته تأکید کرد که اختلافات موجود میان دو کشور امری طبیعی است، مهم این است که هیچ وقت به تنازع منجر نمی شود. در نهایت اینکه منطقه در حال انتقال سیاسی است و دو کشور به عنوان بازیگران پیشرو با دولت های ملی قوی نباید اجازه دهند که منافع بازیگران خارجی در روابط میان دو کشور شکاف ایجاد کنند.
در ادامه دکتر شن سوی، به تحولات 11 سپتامبر که رقابت شدیدی در سطح دنیا ایجاد کرده است و سه ویژگی این تحولات اشاره نمود: نخست، ایجاد همگرایی میان کشورهای جهان. از این لحاظ که مدل اتحادیه اروپا، مورد توجه بسیاری از کشورهای دنیا قرار گرفته است. دوم، ایجاد ملی گرایی خرد در سطح جهانی. یعنی اینکه طی حدود یک دهه گذشته کشورهای زیادی عضو سازمان ملل شده اند. سوم، عدم توانایی در پیش بینی مسائل جهان. در خصوص انقلاب های عربی، رئیس این مرکز مطالعاتی ترکیه اظهار داشت که این تحولات، منطقه خاورمیانه را به موضوعی جهانی تبدیل کرده و ممکن است به کشورهای دیگر نیز سرایت کند. مطمئنا کشورهایی که سازماندهی بهتری داشته باشند راحت تر می توانند با آن مواجه شوند. وی سه مسئله مهم مطرح شده در پرتو این تحولات را "تقویت رویکرد مبارزه طلبی"، "مسئله هسته ای و موضوع خلع سلاح"، و "جایگاه کشورهای تازه تأسیس" دانست و راه های کنترل این مسائل را "گسترش دموکراسی سازی در تمامی کشورها، که البته به نظر می رسد غیر قابل تحقق باشد"، "شخصیت های سیاسی جدید در این کشورها"، و "شناسایی سیستم های ایجاد شده در این کشورها" مطرح نمود. دکتر شن سوی در خصوص ارزیابی روابط ایران و ترکیه نیز چند نکته را مورد توجه قرار داد. نخست، دو کشور بایستی مانع ایجاد اختلافات شیعه و سنی شوند. دوم، دو کشور پتانسیل گسترش همکاری در زمینه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و موارد دیگر را دارند، از این رو، بستر روابط دو کشور از لحاظ جامعه مدنی، افکار عمومی، دانشگاه ها و سازمان های فرهنگی بایستی تقویت شود. سوم، نزدیک کردن روابط در سطح دولت ها و خروج از احساس گرایی.
دکتر حمید احمدی به عنوان سخنران سوم نکاتی را در خصوص موضوع نشست مطرح کرد. نخست، ملت های منطقه به سه ملت ایران، ترکیه و عرب تقسیم می شوند. دوم، با تحولات عربی کشورهای خاورمیانه در روند دموکراسی سازی قرار گرفته اند. سوم، تحولات عربی نقطه عطفی در روابط ایران و ترکیه محسوب می شود. چهارم، ایران و ترکیه از لحاظ هویت ملی قوی و از طبقه بندی یکسانی برخوردارند که عاملی مهم برای تقویت همکاری دو کشور در زمینه های مختلف محسوب می شود. پنجم، واکنش اعراب محافظه کار منطقه به تحولات عربی که با نگاهی غیر سازنده به این تحولات می نگرنند. ششم، ایران و ترکیه از لحاظ شکاف های قومی بین شیعه و سنی چالش مشترکی را تجربه می کنند. هفتم، شاید به نظر برسد ایران و ترکیه در سوریه چالش های متفاوتی دارند اما در آینده مشکل مشترکی نخواهند داشت.
دکتر مورات بیلهان سخنران آخر نشست نیز نکاتی را در خصوص روابط دو کشور مطرح کرد. نخست، ایران و ترکیه دو قدرت بزرگ منطقه ای هستند و لذا باید روابط خود را در چارچوب منطقه ای و نه جهانی تنظیم کنند. دوم، هر دو کشور از ژئوپلیتیک چند بعدی برخوردارند. یعنی ایران و ترکیه همزمان به چند سیستم ژئوپلیتیکی متصل هستند. این ویژگی فرصت ها و چالش هایی را برای آن ها فراهم می کند. سوم، با توجه به پتانسیل موجود در روابط دو کشور از لحاظ وجود اشتراکات بسیار در حوزه روشنفکری، وجود زمینه های همکاری در حوزه های ترانزیت، سیاست نگاه به شرق و موارد دیگر، روابط دو کشور بایستی مبتنی بر رویکرد همکاری باشد؛ اگر چه اختلافات موجود میان دو کشور نیز موضوعی طبیعی است. چهارم، ایران و ترکیه به عنوان دو قدرت منطقه ای نقش مهمی در ایجاد صلح و ثبات جهانی دارند.
پس از پرسش و پاسخ حاضرین در نشست، آقای اومیت یاردیم سفیر ترکیه در ایران نیز نکاتی را در خصوص روابط دو کشور مطرح کرد.
گزارش کامل این نشست به زودی منتشر خواهد شد.
گزارش: زهرا توکلی، پژوهشگر و دستیار برنامه پژوهشگران مهمان در پژوهشکده.