نقد و بررسی کتاب روابط فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و همسایگان مطالعه موردی:کشور ترکیه

روز شنبه 20 آبان ماه 1391 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه نشستی در زمینه نقد و بررسی کتاب دکتر حمید احمدی با عنوان "روابط فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و همسایگان مطالعه موردی:کشور ترکیه" برگزار کرد. این جلسه نقد و بررسی با حضور دکتر فرهاد پالیزدار رایزن فرهنگی سابق ایران در ترکیه، دکتر رضا دهقانی عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز، دکتر سید اسدالله اطهری مدیر گروه ترکیه شناسی پژوهشکده و  دکتر حمید احمدی نویسنده کتاب و قائم مقام پژوهشکده و  اعضای گروه ترکیه شناسی تشکیل شد.

در ابتدای نشست آقای رحمت حاجی مینه که مدیریت نشست را بر عهده داشت، ضمن مطرح کردن مقدمه ای کوتاه جهت معرفی کتاب، به انتشارات این کتاب یعنی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات اشاره و هدف این کتاب را بررسی روابط فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و همسایگان در چارچوبی کلی و تجزیه و تحلیل چالش ها و تعاملات ایران و ترکیه در زمینه فرهنگی بیان کرد.

 سپس دکتر پالیزدار با ارائه گزارشی کوتاه از کتاب، مطرح کرد که این کتاب در دو بخش اساسی سازماندهی شده و روابط رسمی و دیپلماسی فرهنگی به طور گسترده مورد توجه قرار گرفته است. وی افزود سه عامل به عنوان تشکیل دهنده دیپلماسی فرهنگی ارائه شده است. اول، بحث شناخت و پذیرش؛ دوم، فهم و درک متقابل از یکدیگر و سوم، گفتگو که توسط این موارد می توان چالش ها را به فرصت تبدیل کرد.از نگاه وی بحث به کارگیری دیپلماسی فرهنگی سهل و آسان گرفته شده و در مرحله عمل صرف این سه عامل نمی توان چالش ها را به فرصت تبدیل کرد. دکتر پالیزدار همچنین افزود در کتاب آنچه مورد توجه بوده روابط رسمی است و روابط مردمی، رسانه ها و آموزش بسیار کمرنگ است.

در ادامه دکتر دهقانی، ابتدا به تعریف میشل فوکو از "نقد" اشاره کرد. بر این مبنا که "نقد حالتی بین حمله و دفاع است. دفاع از نقاط  مثبت و حمله به نقاط ضعف و منفی و نقد باید ناظر بر اصلاح و دانش افزایی باشد." از این رو اگر نقد خارج از دایره اصلاح و دانش افزایی باشد نقد نیست،خرده گیری و نکوهش است و نتیجه ای در بر نخواهد داشت. وی اظهار داشت از ویژگی های این کتاب این است که از دیدگاه اثباتی اولین کتابی است که در دو بخش تدوین شده است. در بخش نخست، گزارش نسبتا جامعی از مفهوم فرهنگ هم در معنای منفرد آن و هم در چارچوب تئوری های روابط بین الملل ارائه شده است. از تئوری دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم و سایر تئوری هایی که امروزه در خصوص فرهنگ در مناسبات بین المللی رایج است. بخش دوم کتاب کاربست این تئوری ها است که بر اساس دیدگاه های مطرح شده در بخش نخست، تئوری ها را در یک دایره وسیع ابتدا در رابطه با ایران و همسایگانش و بعد در یک مطالعه موردی در مورد ترکیه به کار برده است. ما با بسیاری از مطالب مطرح شده موافقیم اما موضوعی که جای بررسی دارد، بحث کاربست این تئوری ها در خصوص ترکیه است. در این کتاب مفروضه اصلی مفهوم فرهنگ در روابط بین الملل است. فرهنگ در روابط بین الملل به مثابه یک شمشیر دو لبه تلقی شده، یک لبه همکاری و دیگری تضاد. در این مفروضه عنوان شده که برداشت ما از مقوله فرهنگ در دو حالت است: "عامل چالش برانگیز که از آن با عنوان تاثیر منفی" یاد شده و "عامل فرصت ساز که از آن با عنوان تاثیر مثبت" یاد شده است و این موارد را از ویژگی های فرهنگ یاد کرده اند. 

وی افزود، اما بحث دیگر ما روی هسته سخت این پژوهش است. یعنی آن چیزی است که کل یک پژوهش بر گرد آن می گردد و منتقد باید آن را در نظر داشته باشد. همانطور که مطرح شد تمامی مطالب بر اساس بحث چالش و تضاد ارائه شده است. در ابتدای کتاب اشاره شده که ما تعریف دقیق و منسجمی از مفهوم فرهنگ که مورد قبول  همه پژوهشگران، جامعه شناسان و فرهنگ شناسان باشد، نداریم و نزدیک به بیست و یک تعریف متفاوت ارائه شده که هیچکدام مورد توافق نبوده است. از این رو، اگر بپذیریم که مقوله فرهنگ عنصری پیچیده است و دارای معانی متکثر و چند وجهی است، گنجاندن صرف آن در دو قطب فرصت و چالش به نظر نگاهی تقلیل گرایانه است.

از نگاه دکتر دهقانی روابط ایران و ترکیه به دلیل تجربیات مشترک در زمینه مدرنیته، قانون اساسی، حکومت آمرانه و موارد دیگر با روابطش با دیگر همسایگان از جمله پاکستان و افغانستان تفاوت دارد و از الگوی خاصی پیروی می کند، که من آن را "دامنه  فرهنگی" می نامم. دامنه فرهنگی تمامی عرصه های روابط ایران و ترکیه را در بر می گیرد، هم فرهنگ رسمی و هم فرهنگ توده.در این کتاب فرهنگ توده بسیار کمرنگ است.از مسائل دیگری که دکتر دهقانی عنوان کرد نگاه چالشی و  ساختار شکنانه به فرهنگ در کتاب است که هم اکنون در میان پژوهشگران و تئوریسین ها دیده می شود.

در ادامه دکتر احمدی نکاتی را در خصوص مسائل مطرح شده بیان کرد. وی ابتدا با اشاره به کمبود منابع فرهنگی در زمینه روابط دو کشور برای تالیف، اظهار داشت که در این کتاب تلاش شده چالش ها در روابط فرهنگی مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد تا بتوان فرصت هایی جهت تعامل ایجاد کرد و از آن برای گسترش روابط دوستانه میان ایران و همسایگان آن و در نهایت تأمین منافع ملی و اهداف ملی ایران و گسترش دوستی و همکاری منطقه ای بهره گرفت. وی افزود همانطور که عنوان شد این کتاب در دو بخش اساسی سازماندهی شده است. بخش نخست مباحث روش شناسی و نظری روابط بین الملل است و به نقش فرهنگ در رابطه میان کشورها و نقش دوگانه آن به عنوان عامل تضاد و همکاری پرداخته شده است. اما در کتاب به اینکه فرهنگ شامل اجزاء مختلفی می باشد اشاره نشده است. در این کتاب بحث محوری چالش ها هستند، زیرا برای دوستی و ثبات باید ابتدا چالش ها و نوع آن ها را شناخت، تا بتوان به فرصت تبدیل کرد.فرهنگ هم در عرصه تضاد و هم همکاری قابل بررسی است و به روشی که ما انتخاب می کنیم بستگی دارد که چگونه از طریق دیپلماسی فرهنگی آن را به سر انجام برسانیم. به همین دلیل دیپلماسی فرهنگی به عنوان عمده ترین ابزار بررسی چالش ها و فرصت های تعاملات فرهنگی میان ایران و همسایگانش می باشد. دکتر احمدی در انتها از حاضرین در نشست و نکات مطرح شده تشکر کرد.
 
گزارش: سحر تقی پور، دبیر گروه ترکیه شناسی پژوهشکده.