گزارش نشست مشترک پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و مؤسسه امور امنیتی و بین المللی آلمان با موضوع تحولات منطقه ای در پرتو انقلاب های عربی

روز سه شنبه 23 آبان ماه 1391 پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با همکاری موسسه امور امنیتی و بین المللی آلمان (SWP) نشستی را با موضوع "تحولات منطقه ای در پرتو انقلاب های عربی" برگزار کرد. در این نشست هیئت بلند پایه ایاز پژوهشگران و اساتید از مؤسسه امور امنیتی و بین المللی و همچنین بنیاد کربر (Korber Foundation) آلمان، پژوهشگران مقیم و مهمان پژوهشکده،اساتید دانشگاه و جمع کثیری از دانشجویان مقاطع دکتری و کارشناسی ارشد از دانشگاه های مختلف حضور داشتند. دکتر ولکر پرتیس رئیس مؤسسه (SWP)، دکتر موریل اسمبرگ پژوهشگر ارشد موسسه آلمانی  SWP و متخصص در مسائل خاورمیانه، دکتر کیهان برزگر رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و دکتر حمید احمدی قائم مقام پژوهشکده در این نشست به ایراد سخنرانی پرداختند. 

در ابتدای نشست، دکتر کیهان برزگر به حضار و هیئت های آلمانی خوشامد گفت و به معرفی سخنرانان نشست و سابقه کاری و پژوهشی آنها  پرداخت. سخنران اول  خانم دکتر موریل اسمبرگ پژوهشگر آلمانی بود که با موضوع "بهار عرب، چالش ها و فرصت ها؛ یک نگاهی آلمانی" به بیان دیدگاه های خود پرداخت. وی به تفاوت در تغییرات ناشی از تحولات جهان عرب در ساختار سیاسی این کشور ها اشاره کرد به طوری که در بعضی از کشورها "رأس نظام" در برخی دیگر "کل سیستم" و برخی کشورها نیز بدون تغییرات خاصی از این تحولات متأثر شده اند. از نظر وی  تمام حکومت های های عربی به گونه ای از این تحولات متأثر شده اند و از این رو  باید در پی کسب مشروعیت مجدد در جوامع خود باشند. وی با اشاره به اینکه واکنش اروپاییان به تغییرات سیاسی خاورمیانه خیلی روشن نبوده، آینده این تحولات را نامعلوم دانست و بر این نکته تأکید کرد که در بلند مدت خاورمیانه با ثبات، با نظام های عادلانه تر و کمتر سرکوب گر در جهت منافع کشورهای اروپایی خواهد بود.
 
دکتر اسمبرگ در ادامه افزود که نیروهای اسلام گرا در این تحولات فعال بوده اند و البته این نگرانی را برای قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای ایجاد کرده بودند که توانسته اند این انقلاب ها را به نام خود مصادره کنند. اما از نظر وی  این نگرانی درست نبود چرا که اسلام گراها در کشورهای انقلابی نتوانستند اکثریت مطلق را بدست آورند و در کنار آن ها، سلفی ها هم در حکومت نقش دارند. البته این امیدواری وجود دارد که سلفی ها نیز مانند اخوانی ها متعادل شوند.  این پژوهشگر آلمانی در ادامه بر این نکته تأکید کرد که رویکرد اروپا به اسلام سیاسی تغییر کرده است. در این راستا اروپاییان سعی کرده اند تا با اخوان المسلمین رابطه برقرار کنند. در نهایت وی اظهار داشت که قدرت مانور دولت های عرب در منطقه کاهش یافته و جنگ داخلی تبعاتی درکل منطقه در پی داشته است. 

در ادامه نشست دکتر کیهان برزگر با موضوع "ایران و تحولات عربی ؛ چالش ها و فرصت ها" نکاتی را مطرح کرد. از نگاه وی تحولات عربی  فرصت ها و چالش هایی را برای ایران به همراه داشته است. فرصت از این لحاظ که منجر به تقویت روابط ایران با همسایگان عرب و مسلمان در منطقه شده و  چالش از این لحاظ که سبب ورود بازیگران و رقبای منطقه ای و فرامنطقه ای ایران از جمله عربستان سعودی، ترکیه و آمریکا به صحنه برای پرکردن خلأ قدرت در منطقه شده که این موضوع خود منافع و نقش ژئوپلیتیک ایران در منطقه را به چالش می کشد. به طور کلی این تحولات منجر به افزایش رقابت ها برای مهار تهدید و  نقش های بازیگران  در منطقه شده است.  از این لحاظ، حتی اروپایی ها که  به عنوان قدرت های ارزشی و هنجاری محسوب می شوند بیشتر بر مبنای واقع گرایی و مهار تهدیدات به این تحولات واکنش نشان داده اند. 

از نگاه دکتر کیهان برزگر، بر خلاف آمریکا که در پی ایجاد "توازن قوای" منطقه ای و به تبع مهار ایران و عدم پذیرش آن  به عنوان یک بازیگر  منطقه ای است،  اتحادیه اروپا در پی ایجاد "توازن منافع" و به تبع پذیرش ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای است. این نگرش های متفاوت سبب می شوند که آمریکا به دنبال رقابت بر مبنای "بازدارندگی" نقش  ایران باشد و اروپا به دنبال "همکاری" با ایران. با این نوع نگرش، اروپا باید نقش فعالانه تری در حل مسائل منطقه ای مبتنی بر واقعیات سیاسی- امنیتی منطقه اتخاذ کند. 

رئیس پژوهشکده در ادامه افزود سیاست غرب در منطقه ساختارهای سیاسی- امنیتی منطقه و همچنین مفهوم دولت (state) در منطقه را با چالش مواجه می سازد که نتیجه آن بی ثباتی، تنش و رقابت بیشتر در منطقه خواهد بود. در خصوص بحران سوریه نیز وی جهت تحولات را به سوی "جنگ داخلی" میان حکومت سوریه و ارتش آزاد دانست که گروه های سیاسی  همانند "شورای ملی  سوریه" رفته رفته نقش خود را از دست می دهند.  بر این اساس چون  ماهیت نیروهای خشونت طلب انحصار قدرت است بنابراین شکل گیری هر دولت ائتلافی با گروه های سیاسی منجر به شکست خواهد شد. ایران هم نمی تواند به عنوان یک دولت ملی با گروه های خشونت گرا وارد تعامل شود. بر این مبنا راه حل ایران برای بحران سوریه انتقال سیاسی و انجام تغییرات در یک روند غیر خشونت آمیر در چارچوب ساختار های "دولت" است.  

در ادامه دکتر حمید احمدی، با موضوع "تحولات عربی و آینده اسلام سیاسی" نکاتی را مطرح کرد. وی با اشاره به اهمیت بسیار نیروهای اجتماعی در تغییر فضای سیاسی و اجتماعی منطقه، بر وجود چهار نوع نیروی اجتماعی در خاورمیانه یعنی "ناسیونالیست ها"، "مارکسیست ها"، "لیبرال ها" و "اسلام گرا ها" تأکید کرد. از سال 1970-1920 مارکسیست ها، لیبرال ها و ناسیونالیست ها بیشترین نقش را در اثر گذاری سیاسی داشتند. در میانه دهه 1970 اسلام سیاسی رویکرد غالب بر جریان های سیاسی بود که از این زمان به بعد شاهد آغاز منازعه دولت و اسلام گراها هستیم.
 
از نگاه این پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه در موج های دموکراسی خواهی شکل گرفته در منطقه خاورمیانه، اسلام گراها مهم ترین گروه بودند که از یک سو مورد حمایت جامعه بودند و از سوی دیگر دغدغه و مورد نگرانی رژیم های اقتدار گرا و دولت های غربی بودند. نتیجه این نگرانی قدرت ندادن به اسلام گرا ها بود. غربی ها با توقف پروسه دموکراسی سازی بیداری عربی را سبب شدند.  به عبارت دیگر اگر اسلام گراها سرکوب نمی شدند تحولات جهان عرب روی نمی داد. در مورد وضعیت سنی ها و شیعیان در منطقه خاورمیانه نیز در دهه 1980 شیعیان رادیکال بودند و سنی ها میانه رو. اما در دهه 1990 وضعیت تغییر کرد؛ شیعیان میانه رو شدند و سنی ها رادیکال که به طور کلی نباید در آینده منازعه ای میان سنی و شیعه در منطقه داشته باشیم.
   
دکتر ولکر پرتیس سخنران آخر این نشست بود. وی با اشاره به اینکه در منازعه هر دو طرف اشتباه می کنند، اظهار داشت که روند تحولات به گونه ای است که آینده آن نامعلوم است به طوری که نمی توان پیش بینی کرد که کشوری چون عربستان در سال های آینده بدون تغییرات سیاسی خواهد ماند یا خیر؟ چرا که طی دو سال اخیر شاهد انقلاب حکومت هایی با عمر 35- 20 ساله بوده ایم. حال باید منتظر ماند و دید که دموکراسی در کشورهای اسلام گرا چگونه برقرار خواهد شد؟ چه تغییراتی در کشورهای انقلابی روی خواهد داد؟ و اسلام چگونه مشکلات را حل خواهد کرد؟ از نظر وی  شکل گیری و گسترش فرقه گرایی در منطقه بسیار خطرناک و نگران کننده است و چالش واقعی در منطقه رقابت میان وهابی های عربستان سعودی و اخوان المسلمین است. وی در پایان بر این نکته تأکید کرد که ایران، مصر، عربستان سعودی و ترکیه به عنوان قدرت های منطقه ای نقش مهمی در تحولات منطقه ای دارند. 

در نهایت این نشست با پرسش و پاسخ حاضرین و گرفتن عکس یادگاری خاتمه یافت. 

گزارش: زهرا توکلی، پژوهشگر و دستیار امور پژوهشگران مهمان در پژوهشکده.