جایگاه روسیه در سیاست خارجی ایران/محمودرضا سجادی سفیر ایران در روسیه
روز دوشنبه دوم مرداد ماه 1391 نشستی با حضور جناب آقای محمود رضا سجادی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه با موضوع "جایگاه روسیه در سیاست خارجی ایران" در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزار شد. در این نشست اعضای هیئت علمی، پژوهشگران مقیم و مهمان پژوهشکده و جمع کثیری از دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد دانشگاه های مختلف حضور داشتند. محور سخنرانی آقای سفیر در خصوص روابط ایران و روسیه، سیاست های روسیه در خاورمیانه به خصوص بحران سوریه و چشم انداز روابط روسیه و غرب در دوران ولادیمیر پوتین بود.
در ابتدای نشست دکتر کیهان برزگر رئیس پژوهشکده که ریاست این نشست را بر عهده داشت، ضمن خوش آمد گویی و تشکر از جناب آقای سجادی جهت حضور در این جمع دانشگاهی و صمیمانه، برای آشنایی بیشتر حضار به معرفی سوابق تحصیلی و اجرایی آقای سفیر پرداخت. در ادامه وی به اهمیت روزافزون نقش و بازیگری روسیه در مسائل منطقه ای، موقعیت استراتژیکی، سیاسی-امنیتی واقتصادی این کشور پرداخته و بر اهمیت تقویت مطالعات روسیه شناسی مبتنی بر رویکردهای جدید و واقعیت های جاری تأکید کرد. وی سپس اشاره کرد که دو دیدگاه در ایران نسبت به جایگاه روسیه در سیاست خارجی ایران وجود دارد. یکی دیدگاه "بدبینانه" بیشتر در سطح روشنفکران و عامه مردم وجود دارد و مبنی بر منفعت-محور بودن روسیه در روابط با ایران است. بر این مبنا، ایران تنها تا حد مشخص و محدودی باید روابط خود با روسیه را تعریف کند. دیگری دیدگاه "خوشبینانه" که بیشتر در سطح نخبگان اجرایی و سیاسی مطرح است مبنی بر اینکه روسیه به دلیل وسعت جغرافیایی و قدرتمند بودن در جنبه های مختلف تاریخی، فرهنگی، تکنولوژی و غیره به نوعی می تواند همطراز با غرب باشد و ایران باید به گونه ای روابط خود با این کشور را تقویت کند. در خصوص بحران سوریه نیز وی با اشاره به پویایی های داخلی تأثیرگذار در این بحران بر اهمیت رویکرد "مهار نفوذ غرب" به عنوان استراتژی بازیگران منطقه ای از جمله روسیه و ایران در بحران سوریه تأکید کرد. در این خصوص وی همچنین با اشاره به اهمیت مسائل کلان و استراتژیک در صحنه نظام بین الملل تاکید کرد که بسیاری از کشورها اولویت سیاست خارجی خود را بر حفظ امنیت ملی و مسئله "مهار" رقبا و دشمنان خود قرار می دهند. به عنوان مثال آمریکا به بهانه مهار تروریسم یا مهار دشمن تعریف شده خود اقدامات بسیاری علیه کشورهای منطقه انجام می دهد. سپس وی چارچوب نشست را در سه سطح تحلیل دو جانبه، منطقه ای و کلان اعلام کرد و از آقای سجادی تقاضا کرد تا به ارائه دیدگاه های خود بپردازد.
آقای سجادی در ابتدا ضمن ابراز خرسندی از فرصت مناسب پیش آمده جهت حضور در پژوهشکده و در میان دانشجویان، بحث خود را با اشاره به تمایز سیاست روسیه و غرب در قبال برنامه هسته ای ایران آغاز کرد. در این رابطه سفیر ایران به آگاه بودن غربی ها نسبت به عدم رویکرد نظامی جمهوری اسلامی در مسئله هسته ای از یک سو و توجه و تمرکز ایران بر جنبه تکنولوژیکی هسته ای و جایگاه آن در منافع ملی ایران از سوی دیگر اشاره کرد. درادامه وی به عدم خواست غربی ها در حل مسئله هسته ای ایران تأکید کرد و تلاش آن ها را بیشتر در راستای ارعاب و تحت فشار قرار دادن ایران از طریق تحریم ها دانست. آقای سجادی در ادامه عدم تمایل غرب در ایفای نقش روسیه در حل مسئله هسته ای ایران و تلاش برای به حداقل رساندن تعامل این دو کشور را مورد توجه قرار داد. در این راستا وی به عنوان نمونه به عدم استقبال غرب از طرح "گام به گام" ارائه شده از سوی سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه اشاره کرد. همچنین وی در ادامه بیان کرد که روسیه به دلیل همسایگی با ایران و تحت تأثیر تبلیغات صورت گرفته توسط غرب و اسرائیل مبنی بر تهدید آمیز بودن برنامه هسته ای ایران برای منطقه، از مسئله هسته ای ایران به شدت احساس خطر امنیتی می کند.
در ادامه سفیر ایران در سطح تحلیل "دو جانبه" منافع روسیه در برنامه هسته ای ایران را مورد توجه قرار داد. وی با اشاره به اینکه روس ها در بحث توسعه انرژی هسته ای استراتژی بلند مدتی داشته و از تکنولوژی بالایی در این زمینه برخوردارند، خواهان گسترش تعامل خود با سایر کشورها در زمینه گسترش تکنولوژی هسته ای برای کسب منافع اقتصادی و به تبع آن حضور فعال سیاسی و فرهنگی در آن کشور ها هستند. به عنوان نمونه می توان به توافقات و قراردادهای امضاء شده میان روسیه و کشورهایی چون هند، ترکیه و چین اشاره کرد. راه اندازی و توسعه نیروگاه های هسته ای ایران نیز یکی از حوزه هایی است که روسیه تمایل دارد در آن فعالیت کند و زمینه حضور خود را از لحاظ سیاسی، فرهنگی و غیره افزایش دهد. از این رو، وی روسیه را دارای این پتانسیل دانست که از نظر سوخت و جنبه های فنی و تکنولوژیک ایران را پشتیبانی کند.
در مورد چگونگی نگرش روس ها نسبت به ایران، آقای سجادی اظهار داشت که بعد از فروپاشی شوروی 95 درصد مردم روسیه به آمریکا به چشم منجی نگاه می کردند اما امروز بیش از 80 درصد مردم، مواضع ضد آمریکایی دارند. وی شاهد این امر را رأی 8 درصدی آقای میخاییل پروخروف نماینده جناح غرب گرا دانست. با توجه به این مباحث وی نگاه اغلب مردم روسیه را نسبت به ایران مثبت دانست و بیان کرد که علی رغم تبلیغات 70 درصدی رسانه های روسی علیه ایران، اکثراً ایران را ملتی شجاع با تاریخ و تمدنی بزرگ و رهبران مقتدر می شناسند که مواضع محکمی در برابر غرب دارد.
در ادامه آقای سفیر به حضور لابی های غربی و اسرائیلی ضد ایرانی در روسیه بعد از فروپاشی شوروی و تلاش آن ها در شکل گیری و تقویت "ایران هراسی" و "اسلام هراسی" اشاره کرد. وی دلیل این موضوع را آگاهی جامعه شناسان و سازمان های اطلاعاتی غربی به وجود اشتراکات فکری، سیاسی، اخلاقی میان دو کشور دانست. بر این اساس مجموع این موارد سبب شده تا غرب از تعاملات و پیوندهای دو کشور در زمینه های مختلف سیاسی، اقتصادی، استراتژیکی و غیره و به تبع آن امکان ایجاد مانع در جهت توسعه ناتو به شرق احساس نگرانی کند. به عبارتی هدف این لابی های ضد ایرانی که از ابزار رسانه و ثروت برخوردارند و بخش قابل توجهی از ثروت روسیه نیز در اختیار لابي اسرائیل می باشد. جلوگیری از همکاری های استراتژیک دو کشور و به تبع آن مهیا شدن شرایط برای گسترش نفوذ غرب در مناطق قفقاز، آسیای مرکزی، خزر و افغانستان است.
در سطح تحلیل "منطقه ای" و در خصوص جایگاه روسیه در بحران سوریه، آقای سجادی اظهار داشت، ولادیمیر پوتین مقتدرانه خواهان احیای نقش روسیه در صحنه جهانی است و به سوریه به عنوان آخرین پایگاه خود در خاورمیانه می نگرد. سپس وی به دوستی دیرینه این دو کشور اشاره کرد و ارتباطات قدیمی روسیه با حزب بعث سوریه، اهمیت بندر طرطوس سوریه و ارتباطات دانشگاهی میان دو کشور را از علائم این دوستی دانست. وی بیان کرد که تحلیل گران روسی بر این باورند که بحران سوریه خود پتانسیل جدایی قفقاز و آسیای مرکزی را از روسیه به دنبال دارد، ضمن اینکه روس ها از حرکت سلفی ها هم بسیار نگران هستند. بر این اساس مقاومت روس ها درمقابل غرب در بحران سوریه به دو دلیل عمده می باشد. دلیل نخست به اهمیت این بحران از لحاظ امنیتی، استراتژیکی و ژئوپلتیکی برای این کشور باز می گردد به طوری که سقوط بشار اسد روسیه را از جنبه های مختلف با چالشی جدی مواجه خواهد کرد. دلیل دوم به عدم اعتماد روسیه به غرب با توجه تجربه لیبی مربوط می شود كه مانع از توافقش با غرب مي‌گردد.
آقای سفیر در ادامه ضمن اشاره به دغدغه غرب در زمینه منافع و تهدیدات مشترک ایران و روسیه در خصوص مسائل منطقه ای به تشریح این منافع و تهدیدات مشترک دو کشور پرداخت. نخست، در "افغانستان" که از سه جنبه مبارزه با مواد مخدر، افراط گرایی و اقامت طولانی مدت آمریکا دو کشور دارای منافع مشترک هستند. دوم، "آسیای مرکزی و قفقاز" که دو کشور از لحاظ حضور پایگاه آمریکا و ناتو در منطقه، مسئله انرژی و تخریب بازار ایران و روسیه، تجزیه روسیه،حضور قوی اسرائیلی ها، تضعیف مسلمان ها در روسیه، بحث خزر و عدم حضور بیگانگان، گسترش سلفی گری و وهابیت در قفقاز دارای منافع مشترک هستند. سوم، "عراق" از لحاظ خطر امنیتی حضور آمریکا در این کشور و علاقه مندی ایران و روسیه به کاهش نفوذ آمریکا در عراق است. چهارم، "فلسطین" که بیشتر از لحاظ به رسمیت شناختن فلسطین و حماس، مخالفت با شهرک سازی و غیره می باشد. در نهایت "سوریه" که دو کشور از لحاظ حفظ نظام سوریه و حل مسالمت آمیز بحران سوریه بر مبنای واقعیت های سیاسی-امنیتی منطقه دارای منافع مشترک هستند. در ادامه وی مشکل روسیه در زمینه همکاری با ایران را با وجود منافع و تهدیدات مشترک مربوط به چهار جریان بین المللی یعنی آمریکا، اروپا، اسرائیل و به خصوص بعضی از رژیم های عربی دانست که به طور مداوم سعی در ایجاد چالش در گسترش روابط ایران و روسیه هستند.
در سطح تحلیل کلان و در خصوص آینده و چشم انداز روابط روسیه و آمریکا آقای سجادی در قالب "سپر دفاع موشکی" نکاتی را مطرح کرد. وی ابتدا به وجود دو نوع گرایش فکری در روسیه یعنی "آتلانتیست ها" (غرب گراها) و "اوراسیایی ها" اشاره کرد که از دو گروه "افراطی" و "معتدل" تشکیل می شوند. در ادامه وی تأکید کرد با توجه به ناسازگاری های غرب در رابطه با سپر دفاع موشکی و پایان یافتن دوران اعتماد سازی میان دو کشور، پوتین به عنوان "اوراسیا گرای معتدل" علی رغم اعتقاد به برقراری تعادل میان نگاه به غرب و شرق، در اوج بی اعتمادی موجود میان دو کشور خواستار اصلاح رفتار اشتباه غرب است. سپس در مورد ارتباط میان چانه زنی در سپر دفاع موشکی با آمریکا و عدم تحویل اس - 300 به ایران، آقای سجادی عقب نشینی روسیه در این امر را به دلیل تحت فشار بودن توسط چهار جریان بین المللی فوق و به خطر افتادن منافع این کشور دانست. از نظر وی شنیده ها حاکی است که روس ها لغو قرارداد و عدم تحویل اس- 300 به ایران را منوط به عدم حمله غرب به بوشهر کرده اند.
در ادامه نشست، آقای سجادی به سؤالات دانشجویان پاسخ داد.
آقای سفیر در پاسخ به سؤالی در خصوص "دلیل واقعی تأخیر طولانی مدت روسیه در ساخت و راه اندازی نیروگاه بوشهر" مطرح کرد: در مورد تاخیر در راه اندازی نیروگاه بوشهر سه نکته قابل توجه است. نخست، تفاوت تکنولوزی روسی با تکنولوژی غربی است. در ابتدای راه اندازی نیروگاه بوشهر، شرایط مشخص شده برای روسیه بر این مبنا بود که بایستی تکنولوژی و طرح خود را با سیستم و زیرساخت متفاوت موجود در نیروگاه بوشهر که آلمانی بود تطبیق دهند. همین موضوع سبب تأخیر يكي دو ساله در راه اندازی نیروگاه شد. قطعا اگر ایران یک سفارش جدید و مستقل برای ساخت نیروگاه می داد بهتر بود. نکته دوم مربوط به عدم وجود تصمیم جدی در نهادهای داخلی ایران برای ساخت نیروگاه هسته ای در کشور از لحاظ به صرفه بودن یا نبودن ساخت نیروگاه هسته ای، علی رغم امضاء قرارداد هسته ای با روسیه و صرف هزینه های کلان می باشد. حتی در حال حاضر این موضوع در نهاد های داخلی وجود دارد. از نتایج این اختلاف میان تصمیم گیران عدم پرداخت مالی به موقع به روس ها بود که نقشی جدی در این تأخیر داشت. نکته سوم نیز به تأثیر تحریم ها بر راه اندازی نیروگاه باز می گردد. به طوری که در زمان مشخص شده برای راه اندازی نیروگاه، ایران در اوج تحریم ها قرار داشت که این موضوع با توجه به اینکه قرار بود تمامی سیستم ها و ابزار مورد نیاز نیروگاه غربی باشد، زمان راه اندازی نیروگاه را با تأخیر زیادی مواجه کرد. البته به موارد فوق بعضی از تأخيرات روس ها را هم باید اضافه کرد که عمدتا مربوط به مسائل و تحولات داخلی و بي نظمي هاي پس از فروپاشي شوروي مربوط می شود.
آقای سجادی در پاسخ به سؤالی در زمینه "چگونگی ارزیابی تظاهرات مخالفان دولت روسیه در صورت داشتن نگاه منفی مردم روسیه به غرب" اظهار داشت: از آنجائیکه پوتین 54 درصد رأی آورده، پس این تظاهرات چیز عجیبی نیست. اما طوری وانمود می شود که گویی چند میلیون در خیابان ها هستند در صورتیکه من از نزدیک شاهد بودم که تعداد مخالفین بسیار کم است.
در پاسخ به سؤال "چرا ایران اصرار دارد جریانات سوریه را خارج از سایر تحولات جهان عرب ببیند" آقای سفیر بیان کرد: اوایل تصور می شد در سوریه اتفاقی می افتد که در مصر افتاد. اما در واقع در این کشور بحث انقلاب مردمی نیست. بحران سوریه جریان اکثریتی نیست و جایگاه مردمی ندارد چراکه اگر قوتی داشت هیچ ارتش و پلیسی نمی توانست در برابر مردم مقاومت کند.
یکی از حضار در خصوص "تلاش کشورهای عربی در جایگزینی نفت ایران و همگام شدن روسیه با عربستان در راستای كاهش قیمت نفت" سؤال کرد که آقای سجادی در پاسخ به این سؤال اظهار داشت: اين مطلب صحت ندارد كه روس ها در كاهش قيمت نفت با عربستان همگام بوده اند. روس ها به شدت از كاهش قيمت نفت ضرر ديده و همواره نگران هستند. ما در گذشته نفت را فقط اقتصادی دیده ایم به همین خاطر وارد گفتگوهای جدی با روس ها نشدیم، در صورتی که نفت و گاز ظرفیت سیاسی بالایی هم دارد.
آقای سفیر در پاسخ به این سؤال که "آیا روسیه موشک اس - 300 را صرفا کارت بازی در قبال مذاکره با آمریکا می داند" اظهار داشت: خیر، روسیه تلاش می کند تا به بازار تسلیحاتی دنیا دست پیدا کند. روس ها هم در این جریان ضربه خورده اند چرا که موشک را تولید کرده بودند. بنابراین اگر نمی خواستند آن را به ایران بدهند اصلا تولید نمی کردند.
آقای سجادی در پاسخ به سؤال آخر در این رابطه که "تا چه اندازه بازگشت پوتین به صحنه سیاسی روسیه بر روابط این کشور با ترکیه تاثیر می گذارد" پاسخ داد: قبل از پوتین روابط ترکیه و روسیه افزایش پیدا کرد، به طوری که میزان حجم تحارت دو کشور در دوره مدودیف از 3 میلیارد دلار به 47 میلیارد دلار رسید. اما در حال حاضر به نظر می رسد که رفتار ترکیه و تردید اردوغان مقامات روسی را به سمت کاهش روابط می کشاند.
گزارش: منیر حضوری و زهرا توکلی، دانش آموختگان کارشناسی ارشد علوم سیاسی و دستیارهای امور سمینارهای پژوهشکده