تحولات جهان عرب و نقش فعال منطقه ای عربستان

عربستان سعودی در پرتو تحولات جهان عرب در صحنه سیاست خارجی منطقه ای خود فعال‌تر از گذشته ظاهر شده و سعی در نقش آفرینی بیشتر در تحولات اخیر خاورمیانه دارد. علت این موضوع را می توان در تلاش این کشور در بازیابی قدرت خود در برابر قدرت‌های رقیب در منطقه دانست.  

عربستان سعودی که قبل از انقلاب ایران با توجه به داشتن منابع غنی انرژی و  همپیمانی با ایالات متحده آمریکا به تدریج به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شده بود با پیروزی انقلاب اسلامی و خروج ایران از ائتلاف با غرب، این کشور در منطقه خاورمیانه به قدرت بازیگری بیشتری دست یافت که جنگ بلند مدت دو قدرت منطقه یعنی جمهوری اسلامی ایران و عراق، فرصت مناسبی برای گسترش حوزه نفوذ برای این کشور فراهم کرد.

از نقش آفرینی های مهم عربستان سعودی در این دوره و در عرصه تحولات منطقه ای می توان به افزایش صادرات نفت برای تحت فشار قرار دادن جمهوری اسلامی ایران در زمان جنگ با عراق، برگزاری اجلاس آشتی ملی لبنان برای پایان جنگ داخلی این کشور در طائف و قرار دادن رفیق الحریری متحد خود برای اداره آن، کمک مالی به کشورهای همسو با غرب همچون اردن و مصر و در آخر همکاری همه جانبه با ایالات متحده آمریکا و نیروهای بین المللی در بازپس گیری کویت از عراق اشاره کرد.

اما با قدرت گیری مجدد جمهوری اسلامی ایران و فعال شدن در عرصه منطقه ای از اواسط دهه 1990 عربستان سعودی در رقابت با این کشور، نفوذ سابق خود را به تدریج از دست ‌داد. این امر با پیروزی حزب الله در مجبور کردن اسرائیل در تخلیه جنوب لبنان در سال 2000، گسترش روابط استراتژیک ایران و سوریه و بالأخره قدرت گیری شیعیان عراق در پی اشغال عراق توسط ایالات متحده آمریکا، شدت گرفت. این موضوع سبب شکل گیری یک جریان قدرتمند به محوریت جمهوری اسلامی ایران شد که به شدت نفوذ عربستان سعودی را در منطقه خاورمیانه تحت تأثیر قرار داد.

علاوه براین  با تضعیف قدرت منطقه ای عربستان و ظهور قدرت های جدید منطقه ای همچون ترکیه و قطر، نفوذ این کشور در منطقه بیش از پیش با چالش روبه رو شد. ترکیه بعد از سال ها از سیاست نگاه به غرب چرخشی به شرق داشته و بر اساس برخی از عوامل مانند قدرت تکنولوژیک، اقتصادی و نوع نظام سیاسی خود نفوذ زیادی در تحولات منطقه پیدا کرده است. قطر نیز بعد از افزایش قیمت نفت و گاز در سال 2005 به یکی از قدرت های مالی و رسانه‌ای در منطقه تبدیل شده است.

این امر به قدرت و نفوذ منطقه‌ای عربستان سعودی ضربه وارد کرد به طوری که  دیگر در میان کشورهای منطقه و غرب از نفوذ سابق برخوردار نبود. برای مثال می‌توان به عدم پذیرش میانجی گری این کشور میان جریانات سیاسی در عراق و همینطور شکست طرح سعودی و سوریه موسوم به "سین- سین" برای بحران داخلی لبنان اشاره کرد.

اگر چه علاوه بر موارد مطرح شده فوق یکی از دلایل افول قدرت عربستان سعودی در منطقه خاورمیانه را باید روند کند گردش نخبگان در دستگاه سیاست خارجی این کشور که موجب قابل پیش بینی شدن و عدم تحرک بالای این دستگاه شده، بیان کرد. برای نمونه می توان به عدم تغییر وزیر امور خارجه این کشور سعود الفيصل از 1975 تاکنون اشاره کرد.

اما با تحولات اخیر در خاورمیانه که از سال 2011 آغاز گردید، عربستان سعودی درصدد بازیابی نقش خود در عرصه خاورمیانه برآمد. بر این اساس این کشور با ارائه کمک مالی و به راه انداختن جریان ایران هراسی در کشورهای انقلابی سعی در ایفای نقش موثر در آینده این کشورها دارد. همینطور با دخالت مستقیم و غیر مستقیم در تحولات کشورهای درگیر بحران داخلی همچون یمن، بحرین و سوریه به دنبال ایجاد تغییرات به نفع خود است. در ضمن برای فشار به جمهوری اسلامی ایران در تلاش برای جایگزین کردن نفت صادراتی ایران در پی تحریم های اعمال شده علیه ایران است. 

به نظر می رسد عربستان سعودی در ورای اقدامات خود برای مهار نقش  ایران در منطقه خاورمیانه در رقابتی سخت با ترکیه و قطر برای به دست آوردن رهبری جریان محافظه کار منطقه است که مصادیق آن را می‌توان این گونه بیان کرد. تقویت شبکه العربیه در مقابله با الجزیره قطر، عدم همکاری گروه های وابسته به عربستان سعودی در لبنان با طرح آشتی ملی که توسط ترکیه و قطر در بحران سال 2010 ارائه شد، عدم مشارکت فعال در حمایت از شورای انتقالی سوریه که مورد حمایت قطر و ترکیه قرار دارند و در مقابل حمایت از گروه های خارج از چارچوب شورای انتقالی همچون سلفی‌ها.

در جمع بندی باید گفت عربستان در سال های اخیر به دنبال بازیابی نقش فعال خود در عرصه خاورمیانه است که در این مسیر غیر از جریان مقاومت به محوریت ایران این کشور به رقابتی برای به دست آوردن رهبری جریان محافظه کار با کشورهایی همچون قطر و ترکیه وارد شده است. در اینجا دستگاه سیاست خارجی باید با در نظر گرفتن این رقابت‌ها در کنار دیگر اقدامات عربستان سعودی به تحلیل درستی از صحنه خاورمیانه دست یابد تا بتواند از این مباحث در جهت دستیابی به اهداف خود استفاد کند.