گزارش نشست روسیه و امنیت خاورمیانه
وز شنبه 6 خرداد ماه 1391 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با همکاری دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران و انجمن ایرانی روابط بین الملل نشستی را با عنوان "روسیه و امنیت خاورمیانه" برگزار کرد. در این نشست که با حضور اساتید دانشگاه، پژوهشگران مقیم و مهمان پژوهشکده و جمع کثیری از دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد دانشگاه های مختلف برگزار شد، دکتر جهانگیر کرمی عضو هیئت علمی دانشکده مطالعات جهان با موضوع "روسیه و تحولات خاورمیانه" و دکترحسین دهشیار عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر ارشد پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با موضوع "بررسی روند تاریخی و نقش سازی روسیه در خاورمیانه" به ایراد سخنرانی پرداختند. ریاست این نشست را نیز دکتر کیهان برزگررئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه بر عهده داشت.
در ابتدا دکتر کیهان برزگر با اشاره به نگاه منفی سنتی در ایران نسبت به روسیه بر داشتن نگاه "متعادل" به این کشور به عنوان بازیگری جدی در نظام بین الملل و همچنین داشتن اشتراکات منافع با ایران در حوزه های مختلف به خصوص از جنبه منافع ژئوپلیتیک در منطقه تأکید کرد. در این راستا وی برای خروج از این نگاه منفی سنتی اهمیت "بررسی شناخت روسیه در ابعاد مختلف و نقش این کشور در حوزه های مطالعاتی در ایران" و "نقش کلیدی روشنفکران در حوزه تعاریف و مفهوم سازی" را مورد توجه قرار داد. در ادامه دکتر برزگر با بیان این که نقش و نفوذ روسیه در معادلات منطقه ای و جهانی به ویژه در منطقه خاورمیانه روبه افزایش است نقش آفرینی این کشور را در "مسئله هسته ای ایران" و "بحران سوریه" به عنوان دو نمونه مورد توجه قرار داد. وی نقش سنتی روسیه در برنامه هسته ای ایران را مربوط به انتقال تکنولوژی هسته ای کمک ها، و خدمات، تامین تسلیحات دفاعی پیشرفته برای حفاظت از نیروگاه های هسته ای و همچنین نقش روسیه در ایجاد تعادل بین منافع قدرت های بزرگ در نهادهای بین المللی و شورای امنیت دانست. با این وجود، دکتر برزگر چالش اصلی روسیه در برخورد با موضوع هسته ای ایران را، "ایجاد تعادل برای "تامین منافع" خود (به عنوان مثال مخالفت روسیه با بیانیه تهران و همراه شدن با غرب در تصویب قطعنامه 1929 شورای امنیت) و "بازیگری در صحنه جهانی" (از جمله ارائه طرح "گام به گام" برای حل بحران هسته ای ایران) دانست.
دکتر کیهان برزگر در ادامه نقش روسیه در بحران سوریه را از زاویه "بازیگری منطقه ای این کشور برای تثبیت نقش جهانی" و "تلاش برای القاء این موضوع که حاکمیت کشورها و حقوق بین الملل و غیره برای این کشور حائز اهمیت است"، دانست. وی در آخر ضمن اشاره به بازگشت مجدد پوتین به صحنه ریاست جمهوری روسیه و تلاش وی برای ایجاد تعادل میان دو عنصر "دولت-محوري سنتي" و "تقويت جايگاه روسيه در روند تحولات جهاني"، بر احتمال نزدیک شدن روابط تهران- مسکو در چارچوب مسائل منطقه ای و به تبع نقش فعالانه تر روسیه در مذاکرات هسته ای پیش روی ایران با گروه 1+5 تأکید کرد.
در ادامه دکتر کرمی به عنوان سخنران اول، در آغاز در رابطه با مشکلات اصلی روسیه در دنیای امروز نکاتی را مطرح کرد. وی تهدیدات امنیتی روسیه را در سه سطح "جهانی"، "منطقه ای" و "ملی" مورد بررسی قرار داد. در سطح جهانی از نظر این استاد دانشگاه هر گونه تلاش غرب که باعث به خطر افتادن "ثبات استراتژیک" روسیه شود برای این کشور تهدید محسوب می شود که مهم ترین نمود آن بحث سپر موشکی آمریکا و ناتو و گسترش آن به سمت مرزهای روسیه است. در سطح منطقه ای نیز محاصره محیطی (که مهم ترین آن ناتو است)، اهمیت اسلام گرایی و گسترش کشورهای دارنده تسلیحات هسته ای که خط قرمز روسیه در منطقه محسوب می شود، می تواند نفوذ منطقه ای و امنیت ملی روسیه را به خطر بیاندازد. نهایتا در سطح ملی "جدایی طلبی" و "توسعه نیافته بودن" روسیه امروز یا به عبارتی نابسامانی این کشور از لحاظ کاهش بودجه نظامی، اقتصاد ضعیف، مشکل فناوری و شرایط اجتماعی این کشور را با مشکل مواجه کرده است. در ادامه دکتر کرمی با اشاره به قرار داشتن خاورمیانه در الویت پنجم اسناد امنیت روسیه سه موضوعی که در منطقه خاورمیانه منافع روسیه را مورد تهدید قرار می دهند؛ "اسلام گرایی" که در این مورد روس ها هنوز خاطره مسائل دهه ی 80 و 90 و شکست در افغانستان را فراموش نکرده اند. "نگرانی از تضعیف منافع متحدین و حذف متحدین روسیه در خاورمیانه" با توجه به نقش روز افزون غرب به ویژه آمریکا و افزایش نقش ترکیه در منطقه و "تغییر جهت گیری غرب در رابطه با ناتو و به تبع آن نگرانی روس ها نسبت به آینده خاورمیانه" دانست.
در مورد عناصر و مسائل تأثیر گذار در روابط ایران و روسیه نیز دکتر کرمی سه نکته را بیان کرد. اول اینکه، روس ها سعی می کنند علاوه بر اینکه ایرانی مستقل و ضد غرب را تقویت کنند، ایران را نیز تحت فشارهای سیاسی و اقتصادی بین المللی حفظ کنند. دوم، تلاش روسیه برای تداوم فروش تسلیحات نظامی خود به ایران است. با توجه به این نکته که ایران سومین شریک نظامی روسیه بعد از چین و هند می باشد. سوم، اشتراک منافع دو کشور در قالب همکاری های منطقه ای از جمله در مسائل خزر و افغانستان و همچنین تلاش برای موازنه بخشی و مقابله با اسلام گرایی رادیکال و معتدل است که این موضوع نشان می دهد که روسیه از نفوذ ایران در منطقه آگاه است. اگر چه دکتر کرمی بر وجود محدودیت هایی در روابط دو کشور از جمله نهادینه نشدن همکاری ها طی 20 سال اخیر تأکید کرد. در این راستا می توان به نگرانی روس ها از نفوذ ایران در منطقه آسیای مرکزی اشاره کرد که نمود آن در ممانعت روسیه از حضور و عضویت ایران در شانگهای آشکار شد.
سپس دکتر حسین دهشیار به عنوان سخنران دوم بیان کرد که تحلیل های موجود در رابطه با مسائل خاورمیانه تئوریک و بعضا واقعی نیستند. وی چند مسئله را در خصوص موضوع سخنرانی خود مورد توجه قرار داد. نخست، اتحاد جماهیر شوروی از قرن 16 به بعد در پی تسلط بر چهار منطقه حیاتی یعنی آسیای مرکزی، قفقاز، سیبری و اروپای شرقی بوده است. دوم، بر خلاف آمریکا سیاست اولیه روسیه هیچ گاه گسترش و بسط جغرافیایی نبوده است. سوم، هدف روسیه در پی سقوط شوروی و بر اساس میزان منابع این کشور، فقدان ایدئولوژی جهانشمول، واقعیات داخلی و جایگاه آمریکا، صرفا ایجاد یک کشور قدرتمند در اروپا بوده است و یا به عبارت دیگر خارج از قاره اروپا خواهان ایفای نقش نیست، اما اگر فرصتی و موقعیتی برای امتیاز از غرب باشد و هزینه کمی برای این کشور در پی داشته باشد، روسیه سعی خواهد کرد تا موقعیت خود را تثبیت کند. بنابراین از نظر دکتر دهشیار روسیه در منطقه دغدغه استراتژیک ندارد و خود را درگیر تعهدات نهادینه نمی کند. دکتر دهشیار در خصوص جایگاه آمریکا و روسیه در سیاست خارجی یکدیگر نیز بیان کرد که این دو کشور رقابت هایی را بدون تردید در پی رقابت های باقی مانده از دوران جنگ سرد دارند اما آن کشوری که در نهایت قدرت برتر است آمریکا می باشد. قدرت برتر از آن جهت که یک ابر قدرت همیشه باید یک مبانی ارزشی را داشته باشد و روسیه فاقد آن است. در کل آمریکا روسیه را رقیب نمی داند و آن را خطری احساس نمی کند. اما این چین است که به خاطر جایگاه، ظرفیت اقتصادی و توان تکنولوژیکی رقیب آمریکا محسوب می شود. در آخر این پژوهشگر ارشد با تأکید بر اهمیت جایگاه خاورمیانه در سیاست خارجی آمریکا، هدف این کشور را بی ثباتی منطقه دانست و اشاره کرد که این کشور هیچ نوع دغدغه و نگرانی از جایگاه خود در خاورمیانه ندارد چون می داند که چین و روسیه توانایی و ظرفیت این را ندارند که منافع این کشور را با خطر مواجه سازند.
در ادامه نشست، سخنرانان حاضر در جلسه به سوالات حاضرین پاسخ دادند.
دکتر کرمی و دکتر برزگر در پاسخ به سوالی در زمینه "میزان جایگاه و نقش انرژی در منافع استراتژیک روسیه با توجه به موقعیت ژوپلیتیک این کشور" اظهار داشتند: روسیه می کوشد که نقش غرب را در این زمینه محدود و سعی کند بحث ابر قدرت بودن در حوزه انرژی را که پوتین مطرح کرده، تحقق بخشد. اما این مسئله حد و حدودی دارد و روسیه نمی تواند انتظارات را برآورده کند از این رو امروز تاکید مسکو بر نوسازی اقتصادی است. ضمن اینکه در روسیه موج سوم تکنولوژی جهانی وارد نشده است. مسئله دیگر بحث انرژی مناطق مجاور این کشور یعنی حوزه دریای خزر است که این کشور در تلاش است تا انرژی از طرف روسیه به سمت غرب برود که البته با استقبال غرب مواجه نشد. در این رابطه تنها تلاش موفق روس ها این بوده که اجازه ندهند از طریق دریای خزر لوله ای عبور کند. دکتر برزگر نیز این نکته را افزود که برای روس ها برتری منطقه ای در چارچوب ژئوپلیتیک هسته ای مهم است. بر همین اساس است که روسها انحراف تسلیحاتی برنامه هسته ای ایران را یک خط قرمز برای منافع خود تلقی می کنند. به استثنای این مسئله روسیه در سایر موارد با ایران همراه است. روسیه هر گاه احساس کند که گرایش این کشور به غرب بر منافع ملی این کشور تأثیر منفی می گذارد سیاست خارجی این کشور فعال می شود. از این رو انتظار بر این است که با حضور مجدد پوتین در راس حکومت روسیه، این کشور از پرونده هسته ای ایران در جهت نقش سازی بیشتر خود شکل استفاده خواهد کرد.
دکتر حسین دهشیار نیز در پاسخ به این سوال که "چطور آمریکا حاضر به بی ثبات بودن منطقه است و از بی ثباتی چه نفعی می برد" بیان کرد: اساساً در رابطه با بی ثباتی، تشنج در منطقه و تضعیف کشورها موجب می شود که حکومت نافذی وجود نداشته باشد و این فرصت را در اختیار آمریکا می گذارد تا با هزینه کمتر نیاز خود را پیاده کند. در حالیکه در این شرایط روسیه ابزار و اراده لازم را برای قدرت برتر بودن ندارد.
یکی از حضار در مورد "نوع نگاه روسیه به خاورمیانه؟" سوال کرد که دکتر کرمی در پاسخ اضهار داشت: هر چند همه کشورها برای روسیه مهم هستند اما روس ها اتحاد استراتژیک با منطقه ندارند و حاضر نیستند که وارد بازی استراتژیک با خاورمیانه شوند چون شرایط و ابتکار عمل لازم را ندارند. به عنوان مثال نگاه نگران مسکو به آنکارا با توجه به تعامل تجاری 37 میلیارد دلاری ترکیه و اهمیت یافتن این کشور در معادلات غرب در مقابل نوع رویکرد حمایتی روسیه از فلسطین در بحث با اسرائیل (البته این به معنای موازنه با سوریه یا بر هم زدن موازنه علیه اسرائیل نیست) قابل توجه است. بر این اساس در مجموع نگاه روسیه به خاورمیانه تلاش برای حفظ وضعیت موجود است.
در ادامه دکتر کرمی، دکتر دهشیار و دکتر برزگر در پاسخ به سؤال دیگری در خصوص "جایگاه سوریه در منافع روسیه؟" اظهار داشتند: از دلایل اهمیت سوریه برای روسیه نگرانی از نقش و نفوذ ترکیه در این کشور، پیوند اسلام گرایان با آمریکا و بازگشت شرایط خاورمیانه به دهه 1980 است. اما در دکترین نظامی روسیه این مسئله وجود ندارد که در حوزه پیرامونی وارد درگیری شود و اگر درگیری نظامی شود روسیه تلاش می کند تا اعلام جنگ ندهد. دکتر دهشیار نیز بیان کرد که روسیه یک رژیم به شدت ملی گرا است که نسبت به غرب احساس تحقیر می کند. روس ها در خارومیانه بخشی از فرهنگ و تمدن غربی اند که تناسبی با ساختارهای موجود در منطقه ندارند. البته این کشور علاوه بر این که تمدن غربی دارد همواره دغدغه هایی هم نسبت به غرب داشته است. در رابطه با نقش روسیه در سوریه نیز باید گفت که روس ها به شدت محافظه کار و انفعالی اند. دغدغه روس ها در سوریه خود سوریه نیست بلکه دغدغه جای دیگر است. در واقع روسیه برای افزایش هزینه امریکا تلاش می کند و خواهان گرفتن امتیاز از آمریکا است و در این میان سوریه مسیری است برای رسیدن به اهداف مورد نظر روسیه. دکتر برزگر نیز افزود که با توجه به ساختار ویژه منطقه خاورمیانه و پیوستگی تحولات و مسائل، هر گونه بی ثباتی و نامنی در منطقه از جمله در سوریه بر ایران هم تاثیر می گذارد و متعاقبا این مسئله می تواند بر منطقه قفقاز که بخشی از منافع حیاتی روسیه است تاثیر بگذارد.
در پاسخ به این سوال که "آیا ایران می تواند با اتحاد استراتژیک با روسیه یک موازنه با آمریکا داشته باشد؟" دکتر کرمی و دکتر دهشیار بیان داشتند: روسیه به ضدیت با غرب به صورت یک فرصت نگاه می کند ولی در این باره برنامه ای ندارد. دلیلش هم این است که روسیه به دنبال اتحاد استراتژیک با آمریکا و غرب نیست. روسیه در واقع فاقد ایده ای برای بازی جهانی است و ترجیح می دهد که در چارچوب نهادهای موجود بین المللی فعال باشد تا اینکه وارد حرکت هایی علیه ساختارهای موجود شود. ایران روسیه را به عنوان همکار انتخاب می کند که البته یک بخشی هم به خاطر شرایط موجود ایران در نظام جهانی است. بعدها اینرا همسویی تعریف کردند که در این فضا دو کشور منافعی را پیدا کرده و به پیش می روند. تا زمانی که مسائل و شرایط ایران به شکل فعلی است روسیه گزینه ی خوبی برای ایران است که البته ایران باید مانع از آسیب دیدن ظرفیت استراتژیک منطقه ای خود باشد. دکتر دهشیار نیز در ادامه افزود که واژه "توازن" دیگر کاربرد کمتری در ادبیات سیاسی دارد چون بیشتر مربوط به حوزه نظامی است و بر این اساس در حال حاضر کشوری که توانایی موازنه نظامی با آمریکا را داشته باشد در نظام بین الملل وجود ندارد و قدرت ها نمی خواهند با آمریکا توازن برقرار کنند بلکه هدف این است که هزینه های تحقق اهداف آمریکا را افزایش دهند.
یکی دیگر از حضار سوال کرد که "چرا بعد از جنگ سرد روابط روسیه با خاورمیانه نهادینه نشد؟" دکتر کرمی در پاسخ اظهار داشت که روسیه خود را بیشتر اروپایی دانسته و ارتباط با کشورهای توسعه نیافته را بیشتر میراث شوروی می داند. در واقع این کشور نوعی نگاه عملگرایانه به مناطق جنوب دارد.
در نهایت این نشست طبق سنت همیشگی پژوهشکده با گرفتن عکس یادگاری به پایان رسید.
گزارش: منیر حضوری، دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم سیاسی و دستیار امور سمینارهای پژوهشکده