تركيه، اتحاديه اروپا و تحولات جهان عرب
نویسنده: رضا صولت
سران حزب عدالت و توسعه در حالي به روند عضويت تركيه دراتحاديه اروپا شتاب بخشيده اند كه قبلاً از مخالفين سياست هاي غرب محور تركيه درزمان دولت هاي ائتلافي بوده اند و اتحاديه اروپا را یک كلوپ مسيحي تلقي مي كردند. اين مسئله بي ارتباط با تحولات جهان عرب نيست كه سياست هاي منطقه اي و فرامنطقه اي حزب عدالت و توسعه را در راستاي همگرايي با شرايط عضويت دراتحاديه اروپا قرارداه است.
اردوغان كه به تفاوت هاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي تركيه و اتحاديه اروپا به خوبي آگاه است سعي مي كند با شعارهاي دموكراتيك درخصوص بحران اعراب، متناسب با معيارهاي كپنهاگ در مورد روند پيوستن به اتحاديه اروپا حركت كند. او اعلام مي كند توصيف حزب عدالت و توسعه به عنوان يك حزب اسلامي هم توهين به حزب و هم توهين به اسلام است، زيرا آزادي هاي ديني ارتباطي با دولت ديني نداشته و جزيي از آزادي فردي است كه ميثاق هاي اروپايي هم به آنها اشاره مي كند.
در واقع آنكارا سعي مي كند از همراهی با سیاست اروپا در قبال تحولات جهان عرب به خصوص در مورد سوريه به عنوان ابزاری برای امكان شناخت و در عين حال پذيرش تركيه در اتحاديه اروپا استفاده كند. همچنین سعی در نشان دادن و پیاده کردن سیستم سیاسی خود به عنوان مدل و الگویی اسلامی و مدنظر غرب در کشورهای عربی بحران زده دارد.
حزب عدالت و توسعه با ورود به اختلافات منطقه اي بر اين باور است كه می تواند ساختارها و فرآيندهاي موجود بين اتحاديه اروپا و تحولات جهان عرب را درک و شناسایی کند. به همين دليل سران اين حزب در چارچوب معيارهاي کپنهاگ مدنظر اتحاديه اروپا و با تاكيد بر دو مفهوم "منافع" و "ارزش ها" با رويكردهاي دموكراسي و تغيير شكل اسلام سياسي وارد بحران جهان عرب شده اند.
سران اين حزب تاكيد زيادي دارند كه از يك گفتمان دولت محور و اسلامي به گفتمان جامعه محور و دموكراتيك تبديل شده اند. آن ها بر این باورند که سيستم سياسي تركيه نمي تواند بدون عضويت در اتحاديه اروپا شرايط را براي يك دموكراسي كثرت گرا، غير نظامي، ارزشهاي جهاني، حقوق بشر وآزادي هاي مذهبي فراهم كند.
نخبگان حزب عدالت و توسعه، اتحاديه اروپا را منبع هويت جديد خود مي دانند و بدين خاطر با تاكيد بر مفاهيم توسعه دموكراسي وگسترش استاندارد هاي حقوق بشر در كشورهاي عربی به دنبال نشان دادن وسعت وتحول واقعي تغييرات بين نخبگان اسلامي سابق ترکیه هستند. در این راستا، رهبران تركيه با اعلام ادعاهاي خود به زبان حقوق جهاني درخصوص بحران های منطقه به خصوص سوريه تلاش دارند اختلافات خود را با اتحاديه اروپا به سمت حوزه هاي عمومي تغيير جهت دهند كه حد و مرز ملي نمي شناسد.
همچنين حزب عدالت و توسعه با كشاندن مواضع بين المللي خود به سمت استاندارد هاي کپنهاگ، سعي دارد از طبقه بندي اقليت ملي فراتر رود. از نظر اين حزب اگرچه اتحاديه اروپا، فرصت هايي را در زمينه توسعه بازار و ايجاد نفوذ براي تركيه فراهم مي كند اما چالش هايي را نيز در زمينه سلطه ملي و حاكميت سياسي داخلي به همراه داشته و اين امر به نوبه خود مي تواند منجر به تضعيف سنت دولت سالاري كماليست ها گردد.
از اين لحاظ تركيه بايد سیاست فضاي باز سياسي را در پیش بگيرد و نیروهای داخلي بايد از سوی سازمان هاي بين المللي حمايت شوند تا دولت مجبور به پذيرش معيارهاي جهاني گردد. درواقع دولت اردوغان اتحاديه اروپا را به مثابه يك مكان امن و محيط سياسي قابل اعتماد مي داند. اما بايد افزود مسير تغييرات در تركيه به واسطه فشارهاي بيروني هنوز به درستي مشخص نشده است و در عوض ساختارهاي سياسي آنكارا و اتحاديه اروپا حتي با نشانه هاي معمولي كه به هم ارسال مي كنند هر دو در مسير تغييرات تحول گونه حزب عدالت و توسعه اثر مي گذارند.
در حال حاضر ذهنيت ضد اتحاديه اروپايي اسلام گرايان ترك تا حدود زيادي ازبين رفته است و این خود منجر به همگرایی نسبی تركيه با سیاست های اتحادیه اروپا شده است. درواقع سران آنكارا با كارت اتحاديه اروپا سعی دارند که بسياري از معماهاي هويتي و معنايي خود را در سطح داخلی قدرت در تركيه حل كنند و در بعد سياست خارجي نیز وارد يك جريان هويت ساز و معنادار به نام اتحاديه اروپا شوند تا از طریق تعامل با يك بازيگر مطرح جهاني از یک سو منبع هويت براي خود بسازند و از سوی دیگر درچارچوب مذاكرات تعاريف جديدي از خود ارائه دهند.
با تحولات جهان عرب و تاكيد بر ارزش هاي جهاني و قواعد جهان شمول آنکارا در پي كسب احساس همبستگي و هويت مشترك با اتحاديه اروپا است. حتی اگر این موضوع منجر به ايجاد تعارض با برخي كشورهاي عرب مانند سوريه گردد. با اين وجود، اسلام گرايان تركيه دريافته اند كه چگونه مسلمان باقي بمانند بدون اينكه سياست هاي خصمانه اي درقبال غرب داشته باشند.
هرچند آنكارا در روابط خود با غرب، حول محور منافع و ارزش هاي خود حركت مي كند، درخاورميانه كماكان از سياست سنتي خود "دو گام به جلو و يك گام به عقب" استفاده می کند. ترکیه با تعقيب و تشديد سياست هاي واقع گرايانه و همسو با غرب در تحولات جهان عرب، شرايط و مقتضيات بين المللي را هم رديف با الگوهاي جديدي ازساختارهاي سياسي جديد تركيه قرارداده است.
حزب عدالت و توسعه با بازنگري ايدئولوژي، ديدگاه ها و برنامه هاي حزبي خود سعی کرده تا تكامل انديشه هاي اسلام گرايي تركيه از راديكاليسم به ميانه روي را در راستاي پتانسيل بالاي اين حزب در مواجهه با ضروريات جهاني به نمايش بگذارد. تاكيد برمواردي مانند حقوق بشر، دموكراسي و حاكميت قانون در کشورهای بحران زده عربی نیز در راستای تاکید بر دارا بودن شرايط عضويت ترکیه در اتحاديه اروپا است.
اظهارات اخير مقامات دولت تركيه مبني بر اينكه دولت دمشق حمام خون راه انداخته است و سوريه به توافقات خود با اتحاديه عرب پايبند نيست نيز در همان اصول نگرش سنتي آنكارا به غرب نهفته است. اصولي كه آنكارا در دو مقوله منافع و ارزش ها درهمه نشست ها و ائتلاف هاي بين المللي تمايل خود را به سوي اتحاديه اروپا و آمريكا به صورت پيدا و پنهان نشان داده است.
برخي معتقدند كه تركيه ظرفيت لازم براي ايفاي نقش لازم در حل معماي امنيتی منطقه را ندارد. ولي بايد توجه داشت كه حزب عدالت و توسعه با تاكيد بر ويژگي هاي خاص اتحاديه اروپا و همگرايي اصولي با ايالات متحده و ناتو به منزله سازوكارهاي دفاعي و امنيتي، به دنبال ايجاد ظرفيت براي برعهده گرفتن نقش مهم در تحولات جهان عرب است. دراين راستا تحولات جهان عرب به تركيه امكان مي دهد به دنبال تحقق آرزوي ديرينه و تاريخي خود در پيوستن به اتحاديه اروپا باشد.