گزارش همايش مطالعات خاورميانه در ايران
در روز پنجشنبه اول دی ماه 1390 اولین همایش مشترک پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و انجمن علوم سیاسی ایران تحت عنوان "مطالعات خاورمیانه در ایران" برگزار شد. این همایش با حضور اساتید، اعضای انجمن علوم سیاسی ایران، پژوهشگران ارشد و مهمان پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و جمعی از دانشجویان در دو نشست برگزار شد. ریاست نشست اول را دکتر حسین سلیمی دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی بر عهده داشتند. در ابتدا دکتر سلیمی با اشاره به هدف این نشست یعنی بازنگری کلیه مطالب منتشر شده در سه دهه اخیر در حوزه مسائل خاورمیانه، بر مشخص کردن نقاط قوت و ضعف محققان و دانشجویان در زمینه خاورمیانه شناسی برای داشتن نگاه عمیق تر به مسائل خاورمیانه تأکید کردند.
دکتر کاظم سجاد پور دانشیار دانشکده روابط بین الملل وزارت امور خارجه به عنوان اولین سخنران، بحث خود را با عنوان "وضعیت مطالعات خاورمیانه در ایران" آغاز و این مسئله را در سه عرصه نوشناسی، کیفیت شناسی و ارتقا شناسی بررسی کرد. ایشان با اشاره به قابل توجه بودن مطالعات خاورمیانه در ایران، بر این نکته تأکید کرد که کیفیت این مطالعات از نظر روش شناسی و دغدغه شناسی امکان ارتقا دارد. سجادپور مطرح کرد که متاسفانه بدنه نوشته های مربوط به خاورمیانه، بیشتر حاصل ترجمه است. علاوه براین، در زمینه کیفیت نیز به مسائلی از جمله سیاست خارجی کشورهای منطقه و بازیگران غیر دولتی کمتر توجه شده و همچنین کار میدانی کمتری صورت گرفته است. در زمینه ارتقا شناسی نیز ایشان بر این نکته تأکید کرد که برای ارتقا مطالعات خود در زمینه خاورمیانه شناسی، علاوه بر برقراری ارتباط میان نظریه و عمل و همچنین داشتن دغدغه هایی از جمله امنیت، منفعت و منزلت ایران بایستی به ارتقا جنبه های نهادی نیز توجه کرد.
در ادامه دکتر کیهان برزگر استادیار واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد و رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه به عنوان سخنران دوم با موضوع "اهمیت مطالعات خاورمیانه در روابط بین الملل" بر نقاط عطف در مورد چگونگی شکل گیری خاورمیانه شناسی تاکید کرد. برزگر فراز و نشیب های خاورمیانه شناسی را در سه دوره جنگ سرد، بعد از جنگ سرد و حوادث بعد از 11 سپتامبر مورد بررسی قرار داد. نکته اصلی بحث ایشان این بود که خاورميانه شناسي نوعي سازش تئوريك و مفهومي بين دو رشته علوم سياسي و روابط بين الملل ايجاد كرده است. به باور ایشان مطالعات خاورمیانه با دو چالش اساسی روبه رو است. یک چالش، جهاني كردن مسائل خاورميانه در قالب جنگ و منازعه، رقابت ها، دمكراسي سازي و غيره و از آن طريق توجيه ورود به جنگ براي حفظ امنيت بين الملل يعني تاكيد بيش از اندازه بر روندهاي بين الملل در مسائل خاورميانه است و چالش ديگر، نگاه به مسائل خاورميانه از زاويه صرف قدرت و سياست و منافع حكومت ها، احزاب و نخبگان حاكم يعني در قالب علوم سياسي و مطالعات تطبيقي می باشد. بر این اساس بازنگري تئوريك و مفهومي در خاورميانه شناسي بايد با هدف تقويت "منطقه گرايي" صورت گیرد که همزمان منافع تمامی طرفهای درگیر، در سطح منطقه ای و فرامنطقه ای، را در نظر می گیرد.
سپس دکتر قدیر نصری استادیار دانشگاه تربیت معلم به عنوان آخرین سخنران بخش اول به موضوع خود با عنوان "آسیب شناسی خاورمیانه پژوهی در ایران : نقد پنج رهیافت، طرح یک الگو" پرداختند. ایشان با این مسئله بحث خود را آغاز کردند که چرا منطقه خاورمیانه در حال کشمکش است و چرا تحقیقات جاری نمی توانند تحولات پیش رو را تخمین بزنند؟ پیرو این مسئله با یک نگاه روش شناختی به پنج رهیافت جاری خاورمیانه پژوهی یعنی "روانشناسی سیاسی"، "امنیتی-راهبردی"، "بافتار منطقه ای"، "فرهنگ سیاسی"، "اقتصاد سیاسی" و به کاستی های این موارد پرداخت. در ادامه ایشان الگوی پیشنهادی خود را در خاورمیانه پژوهی با عنوان رهیافت روند شناسی فکری مطرح کرده و از امتیازات آن یاد کرد. در نهایت ایشان نتیجه گرفتند که در ایران به همت اصحاب اندیشه و با حمایت مراکز پژوهشی می توان کارهای جدی تحقیقاتی در حوزه خاورمیانه انجام داد.
بعد از بیان مطالب از طرف اساتید، در قسمت نقد و بررسی دکتر سید عبدالأمیر نبوی استادیار پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با تاکید بر اهمیت مطالب ارائه شده در حوزه بازنگری مفهومی مطالعات خاورمیانه، نقطه اصلي ضعف خاورمیانه شناسی در ایران را تاکید بیش از اندازه بر روندهای بین المللی و به طور کلی نگاه از زاویه روابط بین الملل و عدم توجه کافی به مسائل علوم سیاسی و جامعه شناختی، تاریخ سیاسی منطقه، هویت ها، ارزش ها و غیره مطرح کردند.
نشست اول این همایش بعد از پرسش و پاسخ حاضرین در جلسه به پایان رسید.
نشست دوم این همایش با ریاست آقای حسین جابری انصاری رئیس مرکز مطالعات خاورمیانه دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه برگزار شد. سخنران اول نشست دوم، دکتر امیر محمد حاجی یوسفی دانشیار دانشگاه شهید بهشتی با موضوع "وضعیت مطالعات اسرائیل شناسی در ایران" به طرح مسئله پرداختند و بحث نظری خود را تحت عنوان علم سنجی مطرح کردند. حاجی یوسفی در ابتدا با اشاره به مطالعات صورت گرفته توسط وی و همکاری دو نفر از دانشجویان ایشان، معصومه ثانی جوشقانی و معصومه طالبی در خصوص موضوع اسراییل و منابع مورد مطالعه این تحقیق که 36 پایان نامه سه دانشگاه تهران، شهيد بهشتي و علامه طباطبايي در محدوه زمانی 1362 تا 1389، منابع مربوطه در کتابخانه ملی و لیست مقالات می باشد بر این مسئله تاکید کرد که 90 درصد مقالات ایرانی غیر تجویزی و اکثر کتاب ها که با موضوع شناخت اسرائیل تالیف شده اند به مسائل سیاسی توجه کرده و از مسائل اقتصادی، جامعه شناسی، حقوق بین الملل به دور هستند. به این ترتیب حاجی یوسفی با مطالعات و بررسی هایی که با همکاری دو نفر از دانشجویان خود داشته اند، سعی کردند نقاط قوت و ضعف اسرائیل شناسی را در ایران نشان داده و به این نتیجه رسیده اند که نه تنها ممیزی وضعیت مطالعات اسرائیل شناسی در کنار مطالب دیگر لازم است بلکه باید بیشترین شناخت، نسبت به اسرائیل که مهم ترین دشمن ایران است، وجود داشته باشد.
در ادامه، سخنران دوم این بخش دکتر علیرضا سلطانی استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز با موضوع "مطالعات اقتصاد سیاسی و توسعه خاورمیانه در ایران" به طرح مسئله خود پرداختند. سلطانی در ابتدا بیان کرد که رهیافت اقتصاد سیاسی رهیافت جدیدی در مطالعات خاورمیانه است که با کمک آن می توان تصویر واقعی تری در خاورمیانه ارائه کرد. در ادامه ایشان بحث خود را در دو بخش مطالعات کلی و ایران مطرح کردند. وی با اشاره به ضعیف بودن گرایش اقتصاد سیاسی و توسعه در ایران بر افزایش گرایش و نگاه به مسائل خاورمیانه در دهه های اخیر تأکید کرد. به باور ایشان می توان بحث سند چشم انداز را به مثابه پلی برای خروج مطالعات خاورمیانه از فضای قبلی دانست. علاو بر این، تقویت رویکرد اقتصاد سیاسی می تواند فضای جدیدی در مطالعات خاورمیانه در ایران باز کند و این مسئله می تواند زمینه را برای تعاملات منطقه ای در عمل فراهم نماید.
در ادامه دکتر ابراهیم متقی استاد دانشگاه تهران به عنوان سخنران سوم نشست دوم به موضوع "نگرش های مختلف مطالعات خاورمیانه در ایران" پرداختند. ایشان با تاکید بر این مسئله که مطالعات خاورمیانه در ایران تحت تاثیر استراتژی امنیتی کشور قرار دارد و هیچ گاه این مطالعات مقدم بر رفتار راهبردی در حوزه خاورمیانه نبوده است، بحث خود را آغاز کردند و در ادامه به بررسی این موضوع در قبل و بعد از انقلاب پرداختند و بر این مسئله تاکید کرد که در این دوران ها بدون پشتوانه تئوریک صرفا هزینه کاربردی افزایش یافته است. به باور ایشان، ایران می تواند از طریق اسلام گرایی منطقه ای و توجه به مطالعات پژوهشی، موجودیت خود را در فضای خاورمیانه تحمیل کند.
در پایان دکتر شجاع احمدوند استادیار دانشگاه علامه طباطبائی در قسمت نقد و بررسی نشست دوم به مطالبی اشاره کردند. ایشان در یک ارزیابی کلی با اشاره به اینکه همچنان جای مطرح کردن بعضي از مباحث خالی است، تمامی مباحث ارائه شده در این نشست را ارزشمند دانستند. در مورد اسرائيل شناسي در ايران که موضوع سخنرانی حاجی یوسفی بود، ایشان بیان کردند که بهتر بود به مسائل واقعی جامعه اسرائیل پرداخته می شد و در این میان بر بی توجهی به پسا صهیونیسم و حجم بسیار پائین مقالات در این ارتباط تاکید کردند. همچنين تمرکز بر سه دانشگاه را سلیقه ای شمرده و بیان کرد که بهتر بود به نهادهایی هم که در حوزه اسرائیل شناسی مطالعاتی داشته اند، توجه می شد. احمد وند در ارتباط با مطالعات اقتصاد سیاسی در ایران هم تاکید کرد كه ناکارآمدی اقتصاد همچنان مهم ترین مشکل کشورهای منطقه است و اساساً مطالعات بسیاری که در خصوص خاورمیانه صورت گرفته از این منظر به این موضوع نگاه نکرده اند و در حجم داخلی مطالعات بسیار کم بوده است. وی با اشاره به موضوع نگرش هاي مختلف خاورميانه شناسي و بحث مطرح شده در خصوص اینکه قبل از انقلاب شباهتی میان ایران و منطقه خاورمیانه نبوده است بر این موضوع تأکید کرد که علاوه براینکه نبايد مسائل خاورمیانه را صرفا از منظر رشته علوم سیاسی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد نباید بر این موضوع نیز تأکید شود که حوزه نفوذ ایران تنها منطقه خلیج فارس بوده است.
در نهایت نشست دوم همایش مشترک بین پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و انجمن علوم سیاسی ایران با پرسش و پاسخ اساتید و دانشجویان حاضر در همایش خاتمه یافت.
گزارش: منیر حضوری، دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم سیاسی و دستیار امور سمینارهای پژوهشکده